Samvinnan - 01.10.1967, Blaðsíða 15

Síðasti fundur Roosevelts við Stalín og Churchill í Jalta 11. febrúar 1945.
Bandaríkjanna sem mjög auðveldaði upp-
bygginguna eftir heimsstyrjöldina og
tryggði jafnframt Bandaríkjunum ör-
ugga viðskiptavini í öðrum álfum. Hjálp-
arstarfið sem Roosevelt hratt af stað
átti líka sinn stóra þátt í að auka fram-
leiðsluna heimafyrir og búa þannig þjóð-
ina undir þau beinu átök sem í vændum
voru. Þessu næst tókust Bandaríkin á
hendur hernám fslands og Grænlands,
létu tundurspilla sína fylgja skipalest-
um bandamanna þegar kafbátahernað-
ur Þjóðverja var í algleymingi, lögðu
hald á þýzk og japönsk skip í bandarísk-
um höfnum, hættu öllum viðskiptum við
Japan og veittu Rússum láns- og leigu-
kjör eftir að Þjóðverjar réðust á þá sum-
arið 1941. Hinn 31. október sökktu Þjóð-
verjar bandariska tundurspillinum
Reuben James, og Roosevelt tilkynnti í
útvarpinu: „Bandaríkin hafa orðið fyr-
ir árás. . . . Skothríðin er hafin.“
En allt gleymdist þetta við reiðarslagið
í Pearl Harbour. Á sama tíma og tveir
japanskir sendimenn voru að ræða við
Cordell Hull í Washington um hugsan-
leg viðskipti, gerði öflugur japanskur
flugfloti skyndiárás á mestu flotastöð
Bandaríkjanna á Kyrrahafi, Pearl Har-
bour á Hawaii. Á nokkrum mínútum voru
fimm stór herskip eyðilögð og þrjú lösk-
uð, auk allmargra minni skipa. Var það
mesta áfall sem bandaríski flotinn hafði
nokkru sinni orðið fyrir. En atburðimir
7. desember 1941 rændu Roosevelt ekki
svefni. Hann kom velsofinn í þingið dag-
inn eftir og hélt sex mínútna ræðu um
að Bandaríkin ættu nú í styrjöld við
Japan. Allur þingheimur fagnaði forset-
anum hjartanlega, einangrunarsinnar
jafnt og nýstefnumenn, og þjóðin stóð á
bakvið hann sem einn maður. Þremur
dögum síðar sögðu Þýzkaland og Ítalía
Bandaríkjunum stríð á hendur.
í um það bil heilt ár héldu hrakföllin
áfram að margfaldast. Árásin á Pearl
Harbour hafði gefið Japönum forskot og
tryggt þeim í taili yfirráð yfir Kyrrahaf-
inu, enda unnu þeir á skömmum tíma
miklar lendur: Hong Kong, Indókína,
Burma, Thaíland, Malaja, Singapore,
Súmötru, Jövu, Borneó, Selebes, Tímor,
Filippseyjar, norðanverða Nýju-Guineu
og Nýja-Bretland, og ótölulegar eyjar á
sunnanverðu Kyrrahafi. í árslok 1942
voru Japanir við þröskuld Indlands og
Ástralíu. Bandaríska herliðið undir stjórn
MacArthurs veitti öfluga mótspyrnu á
Filippseyjum, og varð Roosevelt að skipa
MacArthur að forða sér frá Corregidor.
En MacArthur sneri aftur á árunum
1943—’45 og varð sennilega vinsælasta
hetja stríðsins.
Roosevelt hafði mjög náið samband
við Winston Churchill öll stríðsárin; þeir
skrifuðust stöðugt á og hittust oft. Þó
þeir væru ósammála um margt, kom
þeim strax ásamt um, að Þýzkaland yrði
að vera ofar á blaði en Japan, þannig að
Bandaríkin urðu að þola langvinna auð-
mýkingu á Kyrrahafssvæðinu. Roose-
velt lagði hart að Churchill að hraða inn-
rásinni í Frakkland, og sama gerði Stal-
ín, en Churchill var fastur fyrir og sann-
færði Roosevelt um að svo tröllaukið
verkefni væri ekki tímabært árið 1943.
Forsetinn var hinsvegar sammála Churc-
hill (gagnstætt ýmsum ráðgjöfum sín-
um, m. a. Marshall hershöfðingja) um að
1942—’43 væri heppilegur tími til að ráð-
ast inní Norður-Afríku og þjarma að
óvininum þar og í Suður-Evrópu.
Roosevelt lagði ákaflega hart að sér
og fylgdist nákvæmlega með öllu, enda
var hann í senn yfirmaður alls herstyrks
landsins, æðsti borgaralegi embættis-
maður ríkisins (hafði m. a. yfirumsjón
með allri framleiðslu stríðsáranna) og
þjóðhöfðingi. Samt sem áður hafði hann
stöðugt fyrir augum, einsog kennari hans,
Wilson, hvað verða mundi eftir að friður
kæmist á. Það var hann sem átti hug-
myndina að Atlantshafssamþykktinni
(1941) er varð grundvöllur Sameinuðu
þjóðanna.
Roosevelt hitti Stalín fyrst á Teheran-
ráðstefnunni 1943, eftir aö bandamenn
höfðu lagt undir sig Norður-Afríku og
voru komnir til ítalíu, og orustan við
Stalíngrad var um garð gengin. Forset-
inn hafði áhyggjur af því, hve illa hon-
um gekk að komast í samband við ein-
ræðisherrann, sem var „nákvæmur, stíf-
ur, alvarlegur, broslaus", og hélt að það
kynni að stafa af tortryggni Rússans
vegna sameiginlegs tungumáls, menn-
ingar og erfða Bretans og Bandaríkja-
mannsins. Tók hann því til bragðs að erta
og stríða Churchill þegar færi gafst, og
fyrtist Churchill oft við, en Stalín virt-
ist hafa gaman af og brosti stundum.
Með þessu móti taldi Roosevelt sig hafa
unnið rússneska björninn, en sannleik-
urinn var sá að hann gerði sér litla grein
fyrir aðferðum, áformum og undirferli
Stalíns, og hefði betur farið að dæmi
Churchills, sem gerði sér engar tylli-
vonir um samningana við Rússa.
Næsta ráðstefna leiðtoganna var hald-
in í Jalta á Krímskaga snemma árs 1945.
MacArthur hafði þá endurheimt mikið
af Kyrrahafssvæðinu og var í þann veg-
inn að taka Filippseyjar; Rússar voru
komnir að Oder og herir Eisenhowers að
Rín. Roosevelt hafði verið kosinn forseti
í fjórða sinn, en bar það með sér að
heilsu hans var mjög hrakað. Honum
hafði verið ráðlagt að taka sér hvíld, en
það var orðið of seint. í Jalta brá vin-
um hans, sem ekki höfðu hitt hann um
skeið, þegar þeir sáu kinnfiskasogið and-
litið, titrandi hendurnar og fjarrænt
augnaráðið. Hann hafði samt ekki glat-
að neinu af persónutöfrunum og var
reifur þráttfyrir veika burði. Hann geisl-
aði frá sér sannfæringunni sem komið
hafði fram í fjórðu innsetningarræðu
hans: „Við getum ekki öðlazt varanlegan
frið, ef við nálgumst hann með tortryggni
og vantrausti — eða ótta.“ En Stalín var
fullur tortryggni, Churchill þrúgaður af
vantrausti, og þær milljónir manna, sem
áttu framtíð sína undir ákvörðunum
þeirra, höfðu fulla ástæðu til að bera
kvíðboga fyrir framtíðinni, því Rauði
herinn hafði þegar hertekið Pólland og
fór einsog eyðandi eldur yfir Austur-
Þýzkaland. Járntjaldið var orðin stað-
reynd sem engin vingjarnleg orð gátu
töfrað burt. Vissulega urðu málamiðlanir
í Jalta, en Stalín fór með flesta vinn-
ingana, enda töldu bandamenn þá að
tryggja yrði stuðning hans til að vinna
lokasigur á Japönum. Kjarnorkusprengj-
an var enn ekki hugsanlegur möguleiki.
Roosevelt taldi sig eiga í fullu tré við
Stalín og gerði honum örlát tilboð sem
innsigluðu örlög Póllands, Ungverjalands,
Balkanlanda, Austur-Þýzkalands og
Tékkóslóvakíu. Auk þess fengu Rússar
Kúril-eyjar og hálfa Sakhalín-ey í Asíu
fyrir tæprar viku málamyndaþátttöku í
stríðinu gegn Japan.
Roosevelt hélt heimleiðis feigur maður
og lézt í Warm Springs 12. apríl 1945,
nokkrum vikum áður en Hitler framdi
sjálfsmorð í Berlín. Valdaferlar þeirra
höfðu verið furðulega samsíða — en með
öfugum formerkjum. Hálfu fjórða ári
eftir fráfall Roosevelts, þegar Harry S.
Truman kom öllum (nema sjálfum sér)
á óvart með því að vinna forsetakosn-
ingarnar 1948, birti stórblaðið Times í
Lundúnum ritstjórnargrein undir fyrir-
sögninni „Fimmta kjörtímabil Roose-
velts“. Sú umsögn hefði glatt hjarta
hugsjónamannsins sem átti þann draum
æðstan „að bæta lífskjör almúgamanns-
ins“, að því er kona hans sagði.
15