Samvinnan - 01.10.1970, Page 15

OG KJARA-
BARÁTTA
Þröstur Ólafsson
Ólafur R. Einarsson
Björn Jónsson
Stefán Ögmundsson
Gunnar Guttormsson
Ragnar Arnalds
Þorsteinn Þorsteinsson
Baldur Óskarsson
Júlíus Valdimarsson
Guðmundur Sæmundsson
uðu heiftúðlega auðvaldsþjóð-
félaginu.
Verkalýðshreyfingin berst
fyrir kosningaréttindum, oft
ásamt borgarastéttinni, bæði
sér og henni til handa. Um og
eftir 1830 kemst borgarastéttin
endanlega til fullra valda og
iðnbyltingin sigrar. Borgara-
stéttin tryggði sér kosninga-
réttindi fyrir tilstilli verka-
lýðsins, en þegar til kom
„gleymdi“ hún að veita verka-
lýðnum þessi sömu réttindi.
Kjörorð hennar, frelsi, jafn-
rétti og bræðralag, var þannig
fljótlega fótum troðið af henni
sjálfri. Þetta hlaut að orsaka
viðbrögð verkalýðsins, og upp
úr 1830 losar hann sig að
mestu leyti við borgaraleg
áhrif og þróast í sjálfstæða
þjóðfélagsstétt með eigin
stéttarvitund. Síðasta tilraun
hans til bættra lífskjara og
stjórnmálalegs jafnréttis inn-
an marka hins ríkjandi efna-
hagskerfis var febrúarbyltingin
1848.
Eftir að uppreisn verka-
manna sumarið 1848 hafði ver-
ið brotin á bak aftur, er nýtt
blað brotið í sögu evrópskrar
verkalýðshreyfingar. Marxísk-
ar skoðanir útrýma smámsam-
an flestum forsósíalískum hug-
myndum, þótt margar þeirra
hafi verið mjög frjóar. Voru
þær annaðhvort yfirlýstar sem
villutrú eða afgreiddar sem
„forboðar", og því ekki mark
á þeim takandi. Kommúnista-
ávarpið kom út í febrúar 1848
og verður með timanum að
trúarjátningu hinnar sósíalísku
hreyfingar. Reynslan hafði
kennt Marx, að aðalverkefni
hreyfingarinnar var stofnun
verkalýðsflokks, sem bæri fram
kröfur hins róttæka verkalýðs
og hefði þjóðfélagsbyltingu
stöðugt á stefnuskrá sinni.
Verkalýðsstéttin hafði þar með
fengið hugmyndafræði sem
tæki til pólitískrar valdatöku.
Byltingunni sem tæki til
pólitískra umbóta hafði Marx
kynnzt í París, og mótaði hún
öll hans viðhorf til pólitískra
aðferða. Sósíalísk bylting hef-
ur verið á dagskrá róttækra
þjóðfélagsafla síðan 1848. Hún
hefur hvergi heppnazt eins og
fyrir var spáð, og þar sem sósi-
aliskum úrræðum hefur verið
beitt til umsköpunar þjóðfé-
laga, hefur árangurinn orðið
tvíræður. En tímarnir eru
duttlungafullir og mannleg
skynsemi veikgeðja; ef efna-
hagsþróunin blómstraði,
hrörnaði mynd sósialismans og
öfugt. Afkoman mótaði vitund-
ina. Nú á sósíalisminn aftur
miklu fylgi að fagna víða um
heim án þess að hægt sé að
tala um efnahagshrun — eða
hrörnun — þvert á móti. Ann-
að nútíma einkenni sósíalísks
andófs er sú staðreynd, að
verklýðurinn á þar minni hlut
en áður. Námsmenn og rétt-
indalitlir minnihlutahópar
standa þar fremstir i flokki.
Hvað hefur breytzt á þessum
120 árum, hugsýn verkalýðs-
hreyfingarinnar eða þjóðfélag-
ið?
m.
Sósíalisminn er hugmynd
(idea) um það þjóðfélag sem
taka á við af auðvaldsþjóðfé-
laginu. Hinn vísindalegi sósíal-
ismi er settur fram á grundvelli
hinnar svokölluðu díalektisku
efnishyggju og kennir, að
stéttabaráttan, sem orsakast af
ósættanlegum andstæðum, sé
hreyfiafl sögunnar. Hin efna-
lega söguskoðun „hefst á þeirri
forsendu, að vöruskiptin séu
undirstaða hinnar félagslegu
uppbyggingar þjóðfélagsins"
(Engels). Marx lítur á sósíal-
ismann sem andstæðu auð-
valdsþjóðfélagsins en ekki
áframhald — en þó skilgetið
afkvæmi þess. Takmarkið er
valdataka öreiganna, tækið
bylting. Verkalýðurinn afneit-
aði ríkjandi þjóðfélagi, sagði
sig úr lögum við kúgara sína
og barðist fyrir því þjóðfélagi
sem hann taldi mannúðlegt.
Verkalýðshreyfingin hefur
þannig tekið á sig það sögulega
hlutverk að umbylta þjóðfélag-
inu og uppfylla loforð frönsku
byltingarinnar um frelsi, jafn-
rétti og bræðralag. Hin kúgaða
stétt krafðist stéttlauss þjóð-
félags.
Það er nauðsynlegt að gera
sér þetta ljóst — hve stórfeng-
legan hlut verkalýðshreyfingin
vildi framkvæma — ef taka á
afstöðu til verkalýðshreyfing-
arinnar á Vesturlöndum nú,
með það fyrir augum að at-
huga hvað hún vill í dag, hvað
hún getur og hvort það hlut-
verk, sem hún tókst á hendur,
sé framkvæmanlegt af einni
stétt. Þvi það er annað að
skapa stéttlaust þjóðfélag en
að gera sig að nýrri yfirstétt,
eins og reyndin hefur orðið
fram að þessu.
Reynsla árlegra verkfalla,
ræðuhalda og skrifa verkalýðs-
leiðtoga, daglegur praxís
virðist segja okkur, að verka-
lýðshreyfing hinna vestrænu
iðnaðarlanda sé — þó ekki
undantekningarlaust — allt
annað en byltingarkennd. Hún
vill óbreytt ástand. Þessi full-
yrðing væri út af fyrir sig
einskis virði, ef reynsla síðasta
aldarfjórðungs hefði ekki bent
á, að þjóðfélagsbylting verði
ekki gerð fyrir tilstilli verka-
lýðshreyfingarinnar einnar —
enda skilgreina verkalýðsfélög
sig ekki sem krossfara þjóðfé-
lagslegrar endurnýjunar, held-
ur sem hagsmunaleg baráttu-
tæki launþega, er vinni á
grundvelli ríkjandi laga.
Verkalýðsstétt nútímans (stað-
bundnar undantekningar eru
fyrir hendi) er komin í svipaða
aðstöðu og hún var í fyrir 1848:
hin þjóðfélagslega draumsýn
er horfin. Auðvitað er ekkert
við því að segja; við verðum
bara að vera heiðarleg og við-
urkenna að svo sé.
Byltingarfrumkvæðið er ekki
lengur hjá verkalýðsstéttinni.
Þýzkir stúdentar geta t. d. sagt
margt frá viðbrögðum margra
verkamanna við róttækum
þjóðfélagslegum kröfum þeirra.
Voru þau oft heiftúðugri en
viðbrögð venjulegs óttaslegins
og heimakærs miðstéttarfólks.
Hver er orsökin til þessarar
pólitísku stöðnunar, sem sum-
um virðist svo augljós? Ekki er
hægt að skrifa allt á reikning
skrifræðisins. Athugum fyrst
kenninguna. Er það rétt, að
sósíalisminn sé slík andstæða
auðvaldsskipulagsins, sem
Marx hélt fram? Við lærum,
að auðvaldskipulagið hafi þró-
azt uppúr lénsskipulaginu, og
smámsaman tekið við þeim
hlutverkum sem gamla kerfið
var ekki fært um að leika. Það
tók borgarastéttina 500 ár að
ná völdum, og þær byltingar
sem hún gerði voru fremur síð-
ustu átökin um endanleg póli-
tísk völd en barátta um efna-
hagslega uppbyggingu og sam-
setningu atvinnulífsins. Lífs-
skoðun borgarastéttarinnar var
orðin ofaná löngu áður en bylt-
ingin mikla var gerð.
En vissulega geta hlutir þró-
azt upp í andstæðu sína. Því
verður þó ekki á móti mælt, að
margt er líkt með vestrænu
neyzluþjóðfélagi og austur-
evrópsku framleiðsluþjóðfélagi,
og þjóðnýting framleiðslutækja
gerir ekki endilega eðlismun á
kerfunum. Því er ekki að
neita, að sósíalistar hafa
um of einblínt á þetta sem
nægilegt einkenni á sósíal-
isma. Sú efnahagslega nauð-
hyggja, byggð á söguskoðun-
inni, sem einkennir svo mjög
sósíalíska hugsun hygg ég að
sé gagnrýnnar athugunar verð.
Ég hef að vísu hvergi rekizt á
13