Samvinnan - 01.10.1970, Page 47

Samkvæmislíf var talsvert í Reykjavík
á þessum árum, enda ekki ótítt, að þangað
kæmu í heimsóknir tignir erlendir gestir.
í því tók Grímur mikinn þátt, enda þótti
ekki ónýtt að eiga honum á að skipa,
þrautreyndum tungumálagarpi og þjálfuð-
um úr helztu hirð- og veizlusölum Evrópu.
Kom þetta ekki hvað sízt berlega fram í
sambandi við þjóðhátíðina 1874, en þá stóð
hann framarlega í flokki í móttökum af
hálfu landsmanna, enda kunnugur ýmsu
því stórmenni, er þá sótti landið heim.
Ýmsu fleiru sinnti Grímur á þessum ár-
um, sem í frásögur er færandi. Þannig var
hann um tíma í forföllum Björns Jónssonar
ritstjóri ísafoldar við góðan orðstír, einnig
átti hann þátt í því, að Tímariti Bókmennta-
félagsins var hleypt af stokkunum, og birti
þar ýmsar greinar, og síðast en ekki sízt er
þess að geta, að hann bjó til prentunar eina
heildarsafnið, sem enn er til, af sálmum og
kvæðum Hallgríms Péturssonar (Sálmar og
kvæði I—II, Rvk. 1887—90). í tómstundum
sínum fékkst hann m. a. við þýðingar á forn-
um grískum kveðskap úr frummálinu, og á
rólegum ellidögum naut hann almennrar
virðingar manna á Bessastöðum, þar sem
hann andaðist hinn 27. nóv. 1896.
m
Ferill Gríms Thomsens, sem nú hefur
verið lýst, er einn sér vissulega nægilega sér-
stæður og afrekum hlaðinn til þess að
tryggja honum öruggan sess í íslandssögu
19. aldar. Ef ekki kæmi fleira til, væri
hans nú minnzt fyrir að hafa brotið sér leið
til frama á meðal háaðals Evrópu, en horfið
heim með fullum sóma á miðjum aldri, og
fyrir margþætt afskipti þar af þjóð- og
menningarmálum um nær þriggja áratuga
skeið. En hér kemur í rauninni fleira til,
því að hann orti líka. Og sá Grímur Thom-
sen, sem menn minnast nú á dögum, er
fyrst og fremst skáldið, en ekki embættis-
eða stjórnmálamaðurinn.
Grímur hefur snemma farið að fást við
skáldskapariðkanir, því að hið fyrsta þeirrar
tegundar frá hans hendi birtist þegar árið
1839. Var það ljóðaþýðingin Alpaskyttan
eftir Schiller, sem birtist í Fjölni og lýsir
löngun til frelsisins í hinni ósnertu fjalla-
náttúru, en boðar jafnframt lífsrétt alls
þess sem þar býr. í Fjölni 1844 birtist síðan
fyrsta frumorta kvæði Gríms, Ólund. Það er
að ýmsu sérstætt verk, örstutt, en túlkar
ósk skáldsins um að leggjast til hinztu hvílu
á hafsbotni, þaðan sem hann óskar að fá að
horfa á „dauðra drauga . . . hrikaleik" og
virða fyrir sér sjódauða nái, jafnframt því
sem hann huggar sig við, að sjórinn muni
þá dynja yfir sér, þótt enginn gráti lát sitt.
Sú bölsýni, sem þarna birtist, er þó ekki
Gríms eigin, heldur verður að hafa í huga,
að um þessar mundir er hann djúpt sokkinn
niður í verk Byrons lávarðar og magisters-
ritgerð sína um hann. Hefur Richard Beck
sýnt fram á það i(í Skírni 1937), að úr þeirri
átt gæti áhrifa bæði í þessu kvæði hans og
ýmsum öðrum frá næsta rúmlega hálfum
öðrum áratugnum þar á eftir. Nokkur önn-
ur kvæði sín birti Grímur svo á næstu árum
í Nýjum félagsritum, þar á meðal erfiljóð
sitt um Jónas Hallgrímsson, þar sem hann
gegnumlýsir ljóð hans og líf svo rækilega í
hnitmiðaðri mynd, að fáum mun ætlandi að
leika eftir, og gefur honum auk heldur
fyrstur manna sæmdarheitið „listaskáldið
góða“, sem síðan hefur verið tíðhaft um
Jónas svo sem kunnugt er.
En annars virðist Grímur hafa lagt held-
ur takmarkaða stund á skáldskap á úti-
vistarárum sínum, en aftur á móti fengizt
öllu meir við rannsóknir á bókmenntum og
skrif um þær. Þau árin, sem hann var að
brjóta sér leið til frama í utanríkisþjónust-
unni, eru og talin ófrjór kafli á skáldferli
hans. Það var ekki fyrr en á síðustu árum
hans á stjórnarskrifstofum Dana, sem hann
fór aftur að leggja alúð við skáldgáfu sína,
og eftir að til íslands kom, tók hann svo
til við kveðskapinn af meiri orku en fyrr.
Hins vegar tafði það nokkuð fyrir því, að
hann fengi öðlazt þá almennu viðurkenningu
fyrir skáldgáfu sína, sem honum bar, að ljóð
hans hlutu ekki endanlega mynd fyrr en
seint á ævi hans og komu síðla fyrir al-
menningssjónir. Sjálfstæða Ijóðabók sendi
hann ekki frá sér fyrr en 1880, og þá aðeins
lítið kver, og meginsafn ljóða hans kom ekki
út fyrr en 1895, árið áður en hann andaðist.
Ýmis verk hans birtust og ekki fyrr en að
honum látnum, og er þar á meðal viðamesta
framlag hans á sviði söguljóðagerðar, Rímur
af Búa Andríðssyni og Fríði Dofradóttur,
sem fyrst komu á prent árið 1906. Þetta olli
því, að Grímur lifði það ekki að öðlast fulla
viðurkenningu fyrir ljóð sín, enda hjálpaði
þar hvorttveggja til, að á þeim voru ýmsir
hnökrar í formi, sem vandfýsnir lesendur
þeirra tíma áttu erfitt með að umbera, og
að efri ár Gríms voru sérlega viðburðarík
í bókmenntalegu tilliti, svo að við borð lá,
að ljóð hins aldna skálds á Bessastöðum
hyrfu í flóðinu. En þau hafa stöðugt sótt á,
og nú er orðið langt síðan Grímur var kom-
inn til sætis í fremstu röð á þjóðskáldabekk.
03
Grímur hefur verið óvenjulega vel gerður
maður í andlegu tilliti, og fjölþætt menntun
hans og lífsreynsla hafa að sjálfsögðu mjög
orðið til þess að auka honum þroska. Þessa
gætir og mikið í kvæðum hans, en sé litið á
þau sem heild, þá eru þau að verulegum
hluta borin uppi af skynsamlegu viti, djúp-
stæðri mannþekkingu og miklum og marg-
reyndum gáfum þess sem yrkir. Á hinn bóg-
inn hefur oftlega verið á það bent, að Grím-
ur er síður en svo neinn snillingur í með-
ferð fíngerðra ytri ljóðforma, þ. e. a. s. í
kvæðum hans eru jafnvel slæmir gallar á
kveðandi og ljóðstafasetningu langtífrá ótíð-
ir. í þessu er vissulega mikið til, en þó má
á móti benda t. d. á snilldarverkið Ólag,
þar sem náttúruhamförum er lýst í þaul-
hnitmiðaðri mynd, sem m. a. byggist upp af
snjallri notkun endurtekningar eða áhömr-
unar, og er áhrifamáttur myndarinnar auk-
inn með því verulega. Með því verki hefur
Grímur sannað það svo áþreifanlega, að
ekki þarf frekari umræðu við, að venju-
legur formskussi er ‘hann ekki, hvað sem
öðru líður. Karlmennska og æðruleysi eru
þeir eiginleikar í fari manna, sem hann met-
ur mest og virðist hafa kappkostað að lifa
eftir sjálfur, og í heild leiftra ljóð hans svo
af karlmannlegri rósemi og rótgróinni skyn-
semd hans, að það nægir þeim fyllilega til
langlífis meðal ljóðaunnenda. Þó er ótalinn
annar meginkostur þeirra, sem er orðavalið,
en hjá Grími er móðurmálið með eindæmum
meitlað, kjarnmikið og þrungið merkingu,
enda ber það vitni um víðtæka menntun
hans og notadrjúg kynni af fornbókmennt-
um.
En annars eru yrkisefni Gríms margvísleg
og harla sundurleit. í ljóðasöfnum hans er
m. a. að finna margs konar einlæga og vel
gerða lofgerðaróða til ættjarðarinnar, verk
eins og Ávarp til fósturjarðarinnar úr fram-
andi landi, ísland (Hún er fögur / með
fannakögur . . .) og Landslag (Heyrið velia’
á heiðum hveri . . .), og aðdáun hans á
fósturjörðinni kemur auk þess vel fram í
ýmsum náttúrulýsingakvæðum hans, svo
sem kvæðunum Sólheimasandur, Á Sprengi-
sandi og Á Fjallabaki. Einnig yrkir hann
talsverðan fjölda af tækifæriskvæðum, svo
sem erfiljóðum, vináttukveðjum, kvæðum
út af margvíslegum yrkisefnum, sem sótt
eru til atvika í daglega lífinu, og fleiru, sem
tína mætti til. Með merkustu erfiljóðum
Grims er Sonartorrek, þar sem hann fléttar
saman óskyldar myndir af mikilli fimi og
huggar sig við örugga forsjá Drottins, sem
nái út yfir gröf og dauða. Beinum trúarljóð-
um bregður og fyrir, t. d. kvæðunum Huggun
og Vonin, enda var trúarþráðurinn sterkur
í Grími, og í trúnni fann hann sér athvarf,
einkum að því er talið er þegar á ævina
leið. Skyld þessum má og telja nokkur
heimspekileg kvæði hans, þ. e. Höfuðskepn-
urnar, Stjarnan og Stjörnu-Odda draumur
nýrri, en sérstaklega í tveimur síðar töldu
kvæðunum sprengir hann af sér jarðar-
fjötrana og lætur hugann fljúga lausan um
heima og geima. Kossakvæði finnast og
meðal ljóða hans, þ. e. kvæðin Ölteiti og
Kossinn, en hið síðar nefnda fjallar um
kraft kossins, sem vekur dauðan til lífs. Þar
er og að finna gamansöm ljóð, svo sem
kvæðin Stokkseyrar-reimleikinn 1892,
Drykkjuvísa og Jólanóttin á Hafnarskeiði,
þar sem hinn fágaði heimsborgari sleppir
um stund fram af sér beizlinu í öguðu
gamni, og um dýr yrkir hann talsvert, t. d.
Sótavísur, kvæðin Hundurinn og Örn og
fálki og fleira, enda var Grímur orðlagður
dýravinur. Með vikivaka- og dansasvip eru
ýmis kvæði hans (Jólnasumbl, Haugganga
Hálfs konungs, Rúnaslagur, Jörfagleði), og
sums staðar fléttast inn leiðslu- eða hug-
sýnir (Leiðsla, Álfadans, Huldur, Kveld-
riður) eða jafnvel máttur seiðs og töfra
(Barnafoss). Mikilfenglegast þessara kvæða
er þó Ásareiðin, stórbrotin mynd af hugsýn
skáldsins, sem horfir á Æsi ríða í fylkingu
um himinhvolfin á hörðum vetri. Sú skýring
er gefin, að þegar vetur sé kaldastur, leiti
þeir heim til fornra átthaga, sem þeir hafi
áður flúð undan Kristi, svo að reið þeirra er
þannig gerð að tákni fyrir baráttu árstíð-
anna, sem yfirfærist sjálfkrafa á baráttu
hins illa og góða í heiminum. f átthögum
sínum hitta Æsir og fyrir systur sína Sögu,
sem hvikar hvergi, hvað sem yfir dynur, og
skapar þannig fast mótvægi í kvæðinu. —
Auk þess sem hér hefur verið talið, eru
þýðingar Gríms á ljóðum erlendra skálda
einnig verulegur hluti af verkum hans, og
eru þeirra á meðal þær á fornum grískum
kveðskap, sem hann fékkst við á efri árum
sínum á Bessastöðum. 4
45