Samvinnan - 01.12.1972, Síða 30

wm^mi SAMVINNA
Sigurður A. Magnússon:
VIRKJUN FÉLAGSMANNA
í SAMVINNUHREYFINGUM
Erindi flutt á haustfundi KRON aS Hótel Sögu 15. nóvember 1972
Eitt meginhlutverk samvinnuhreyfing-
arinnar hefur frá öndverðu verið að
tryggja félagsmönnum hagkvæm við-
skiptakjör. Þetta hefur tekizt með þeim
ágætum, að víða um lönd er hreyfingin
voldugur viðskiptaaðili, ekki sizt á Norð-
urlöndum. Á fyrstu árum hennar og ára-
tugum beindist viðleitnin fyrst og fremst
að því að draga úr örbirgð og þjáningum
þeirra sem verst voru á vegi staddir, en
með stórbættum lífskjörum á Vesturlönd-
um hlýtur viðleitnin nú að beinast að
því að tryggja félagsmönnum sem allra
bezta vöru við sem allra sanngjörnustu
verði — aukþess sem viðleitnin á hinum
alþjóðlega vettvangi beinist vitaskuld í
vaxandi mæli að því að bæta lífskjör al-
þýðu manna í vanþróuðu löndunum.
í iðnþróuðum löndum verður sam-
keppnin á viðskiptasviðinu æ harðari og
umfangsmeiri. Upp risa voldugar verzlun-
arsamsteypur, fjölþjóðleg fyrirtæki og
allskyns einokunarhringar, sem þjarma
að samvinnufyrirtækjum og þvinga þau
oft og einatt til að breyta um starfshætti,
taka upp ný vinnubrögð til að standast
samkeppnina. Eitt úrræði til að styrkja
stöðu samvinnuhreyfingarinnar í harðn-
andi samkeppni hefur verið það að
fækka smáum einingum, færa þær sam-
an og mynda stærrl heildir. Ekki þarf
að deila um fjárhagslega kosti stórra og
velrekinna eininga í samanburði við
margar smáar einingar, því hér er um
að ræða sparnað á vinnuafli, húsakosti,
viðhaldi og margskonar fyrirhöfn sem
hlýtur ævinlega að vera samfara litlum
einingum. Afturámóti hefur þessi þróun
í för með sér síminnkandi áhrif hvers
einstaks félagsmanns á starfsemina. í
smærri félögum koma félagsmenn á
fundi og geta haft bein áhrif á stefnu-
mótun og rekstur. Þróunin í átt til stærri
eininga með fjölmennum félagsmanna-
hópi dregur óhjákvæmilega úr persónu-
legum framlögum einstaklinga og vekur
þá tilfinningu með mörgum þeirra, að
þeir hafi æ minna til málanna að
leggja. Sú tilfinning slævir áhuga á mál-
efnum félagsins og dregur úr frumkvæði
og framtaki félagsmanna.
Sérfræðingar og félagsmenn
í öllum félagssamtökum mun það vera
regla, að þeir sem í stjórn sitja telja sér
skylt að stilla upp mönnum til kjörs í
trúnaðarstöður á aðalfundum, meðal
annars til að koma í veg fyrir að tilviljun
ráði úrslitum kosninga. Þetta felur vit-
anlega í sér ákveðna tilhneigingu hjá
stjórnarmönnum til að halda sjálfum
sér við völd og ráða hvenær og hvernig
endurnýjun forustuliðs á sér stað, og
þessi tilhneiging getur orðið sterk í stór-
um samtökum. Þannig fá almennir fé-
lagsmenn á tilfinninguna, að kosningar
séu einbert formsatriði eða skrípaleikur,
því úrslitin séu ráðin fyrirfram, og ekki
eykur það áhuga þeirra á að sækja fundi
eða taka þátt í starfsemi samtakanna.
Sumir telja að þessi árátta til sjálfvirkr-
ar endurnýjunar bendi til rénandi á-
byrgðartilfinningar stjórnarmanna, en
það þarf ekki endilega að vera.
í mörgum samvinnusamtökum hefur
þróunin orðið sú, að stjórnin í þrengri
merkingu, þ. e. a. s. félagsstjórn eða
framkvæmdastjórn, hefur aukið áhrif sín
og athafnasvið í þvi skyni að tryggja
skjóta og greiða afgreiðslu mála — jafn-
vel mikilvægra stefnumála — en að sama
skapi verður valdsvið aðalfunda og þar-
með almennra félagsmanna æ þrengra.
Þegar lagðar eru fram skýrslur og reikn-
ingar á árlegum aðalfundum ásamt þeim
upplýsingum, sem máli skipta, geta al-
mennir félagsmenn vissulega gert sér
grein fyrir þeim vandamálum, sem við
er að etja, og tekið þátt í umræðum og
ákvörðunum um lausn þeirra. í mjög
stórum og flóknum samtökum eða fyrir-
tækjum verður það samt í reyndinni svo,
að einungis sérfræðingarnir, sem venju-
lega eru framkvæmdastjórn eða ígildi
hennar, telja sig hafa til að bera þá
þekkingu og innsýn í alla málavöxtu, að
þeir geti reifað þá af skynsamlegu viti
og sett málin í rétt samhengi. Af þessu
leiðir einatt, að stóru vandamálin eru
ekki rædd að neinu marki, en hinsvegar
kappkostað að ræða í þaula ýmis minni-
háttar málefni sem allir fundarmenn
eiga að bera skj'nbragð á, til dæmis til-
högun á vöruafgreiðslu eða eitthvað þvi-
umlíkt.
Reyndin verður þá sú, að hin mikils-
verðu gagnkvæmu samskipti fyrirtækis
og félagsmanns varða smámuni, en
snerta að mjög litlu leyti stefnumið og
stavfshætti í stærra samhengi, vegna
þess að hinn almenni félagi er ekki tal-
inn geta tileinkað sér þá tæknilegu og
efnahagslegu sérþekkingu um fyrirtækið
og rekstur þess, sem er nauðsynleg for-
senda þess að hægt sé að meta starfs-
hætti stjómar og mynda sér haldbærar
skoðanir á ástandinu.
Hvaða leið er fær?
Hér er um að ræða alvarlegt vandamál
í félagsmálum samvinnumanna, því sí-
minnkandi áhrif hins einstaka félags-
manns hljóta með tíð og tíma að grafa
undan sjálfri undirstöðu hreyfingarinn-
ar, sem er fullkomið efnahagslegt og fé-
lagslegt jafnræði allra félagsmanna. Ég
kem ekki í fljótu bragði auga á leið sem
tryggi bæði raunhæfa stjórn stórra og
flókinna samvinnufyrirtækja annarsveg-
ar og fulla þátttöku og ótakmörkuð áhrif
félagsmanna á þessa stjórn hinsvegar.
Slíka leið verður þó fortakslaust að
finna, ef ekki á að fara svo, að sam-
vinnuhreyfingin storkni í móti þeirra
stofnana, sem smámsaman verða að
steingervingum, og félagsmenn hennar
týni þeirri mennsku reisn sem er fólgin
í ábyrgð og áhrifum. Ekki þarf að fjöl-
yrða um þau alkunnu sannindi, að lif-
andi þátttaka félagsmanna í kaupfélög-
um um land allt hefur gert þá framsýna
og víðsýna, eflt með þeim tilfinningu
fyrir hagsmunum heildarinnar og þrosk-
að með þeim félagsanda og þegnskap, þó
vitaskuld hefði margt mátt betur fara í
þeim efnum sem öðrum.
Ólíkar aðstæður
Gagnvart þeim vanda, sem hér hefur
stuttlega verið vikið að, hafa samvinnu-
hreyfingarnar á Norðurlöndum staðið og
brugðizt við honum með ýmsu móti. í
því sambandi er rétt að leggja áherzlu
á það, að aðstæður eru að mörgu leyti
ólíkar í hinum ýmsu löndum og vanda-
málin því ekki tekin sömu tökum eða
leyst með sömu úrræðum. ísland sker sig
til dæmis úr að því leyti, að samvinnu-
hreyfingin hér er blönduð samtök fram-
leiðenda og neytenda, þar sem fram-
leiðendur eru öflugri aðilinn þegar á
heildina er litið. Á öðrum Norðurlöndum
eru samvinnuhreyfingarnar fyrst og
fremst neytendahreyfingar. Ekki fer
milli mála, að framleiðsluþáttur íslenzku
hreyfingarinnar hefur gert hana fjár-
hagslega öfluga og stuðlað að miklum
áhrifum hennar í landinu. Hinsvegar
finnst mér liggja í augum uppi að neyt-
endaþátturinn hafi verið vanræktur að
sama skapi sem framleiðendaþátturinn
var efldur, með þeim afleiðingum að þau
kaupfélög, sem eru hrein neytendafélög,
standa verr að vígi en blönduðu félögin
og eru hlutfallslega miklu vanmáttugri
á sínum athafnasvæðum. Þessi þróun
22