Samvinnan - 01.12.1972, Blaðsíða 43

hefðu við full lagaleg rök að styðjast.
Ástæðan væri sú, að hann yrði ekki tal-
inn réttur aðili, en aðildarskortur leiðir
til sýknu skv. íslenzkum réttarfarslögum.
Samkvæmt því, sem áður er rakið, eru
ekki heldur neinar líkur til þess, að
kæra á hlutaðeigandi embættismenn bæri
neinn árangur.
f reynd er því allt aðhald óvirkt, sem
lýðræðisskipulag á að veita. í stað for-
ystumanna, sem bera ábyrgð, kemur lok-
að samfélag embættismanna, sem ber
ekki ábyrgð gagnvart neinum og enginn
þjóðfélagsþegn getur náð til, því að
innan þess eru allir „réttir aðiljar“. Það
er þetta lokaða samfélag manna í
áhrifastöðum, sem í reynd getur svipt
þjóðkjörið þing myndugleika sínum og
ómerkt gerðir þess. Þetta er það, sem í
reynd hefur gerzt í sjónvarpsmálinu eftir
samþykkt útvarpslaganna 1971 — og
óhætt er að fullyrða, að það gerist á
fjölmörgum öðrum sviðum.
En hér má ekki láta staðar numið.
Ekki nægir það eitt að ómerkja löggjaf-
arsamkomuna. Jafnnauðsynlegt er að
löghelga þær athafnir eða athafnaleysi,
sem þetta lokaða samfélag telur sér
henta — og er þá komið að hlut lögfræð-
inganna.
Nú er lögfræði ekki svo afdráttarlaus
fræðigrein, að ekki megi finna flestu,
sem gert er, einhverja réttlætingu. Er
þetta alkunnugt í málarekstri fyrir dóm-
stólum, þar sem talsmönnum málsaðilja
hvorum um sig er skylt að draga fram
allt, sem verða má til styrktar málstað
skjólstæðinga þeirra, jafnvel það sem hef-
ur við veik rök að styðjast. Felur það ekki
skilorðslaust í sér, að málflytj andinn sé
fullkomlega sannfærður um réttmæti
þess, er hann segir, heldur einungis ósk
eða tilmæli til dómstólsins um að taka
þau atriði til athugunar áður en málið
verði dæmt. Þetta þarf ekki að koma að
sök i réttarfarinu, því að dómstóll vinn-
ur fyrir opnum tjöldum, hann verður að
rökstyðja dómsniðurstöðu sína, og dóm-
inum kann að verða áfrýjað til Hæsta-
réttar, þar sem öll málsmeðferðin og
dómurinn sjálfur sætir endurskoðun.
I oks eru dómar Hæstaréttar gefnir út og
þá um leið héraðsdómur sá, sem áfrýjað
var. Líklegt má og telja, að dómurinn
verði síðar ræddur og reifaður í kennslu, í
fræðilegum umræðum og fyrir dómi, ef
svipað tilvik kemur upp aftur og vitnað
er í hann sem fordæmi.
Slíkt aðhald skortir nálega alveg í
stjórnsýslunni. Þar er því ávallt sú hætta,
að leitazt sé við að finna aðgerðum
stjórnvalda eða aðgerðaleysi þeirra ein-
hverja réttlætingu, — einhverja skýr-
ingu, hversu langsótt sem hún kann að
vera eða fjarri sanni. Hið lokaða sam-
félag þarf einhverja réttlætingu — skipt-
ir minnstu máli hver hún er, því að
engar líkur eru til þess, að nokkru sinni
þurfi að standa við hana eða færa rök
fyrir henni. Þess vegna getur hin lang-
sóttasta ályktun verið alveg nægileg.
Enginn vandi er því að finna varnar-
liðsútvarpinu einhverja réttlætingu, en
það geta menn þó ekki, nema með því að
gerast um leið talsmenn þess og verða
þó að rækja það hlutverk með kostgæfni.
í þessum anda er það að réttlæta sjón-
varpið með þvi að slá fram þeirri full-
yrðingu, að það hafi löghelgazt fyrir að-
gerðaleysi stjórnvalda eða venju — og
þá venju sem viki til hliðar settum lög-
um eða þrengdi ákvæði þeirra (í þessu
tilviki 2. gr. útvarpslaganna). Til þess
að fullkomna hið fræðilega yfirbragð
má íklæða réttlætinguna búningi latín-
unnar og segja, að myndazt hafi consue-
tudo contra legem eða þá consuetudo
derogativa. Enn mætti benda á „anda“
varnarsamningsins, „meginreglur“ hans
eða „grundvallarreglur“ án allrar nánari
tilgreiningar. — Ef lögmæti útvarps og
sjónvarps varnarliðsins væri til úrlausn-
ar fyrir dómstólum, væri ekki óeðlilegt,
að málflytjandi varnarliðsins tíndi til
slíkar ástæður án þess að hann væri ýkja
trúaður á, að þær hefðu nokkur áhrif.
En ekki hæfir að íslenzk stjórnvöld taki
ákvarðanir á slíkum grundvelli og sízt
í skiptum við erlendar þjóðir, enda er
hér að framan sýnt fram á haldleysi
þessara raka.
Jafnvel þótt ekki takizt að sannfæra
neinn með slíkum lagarökum, gera þau
sitt gagn eigi að síður. Með þeim má
vekja þá hugmynd meðal almennings, að
hér sé um mjög flókið lögfræðilegt álita-
efni að ræða og því ekkert hægt að að-
hafast. Málinu er með öðrum orðum lyft
upp á svið launhelganna og verður bann-
heilagt. Um það má helzt ekki ræða —
og í íslenzkum stjórnmálum úir og grúir
af slíkum bannhelgum umræðuefnum,
sem allir stjórnmálamenn eru sammála
um að ræða helzt ekki.
Þannig lognast lýðræðislegt stjórnar-
far út af. Eftir standa aðeins ályktanir
flokksþinga, og kröfur funda um aukið
lýðræði — um atvinnulýðræði, efnahags-
legt lýðræði, skólalýðræði o. s. frv. Þess-
um kröfum reynir svo það alþingi að
framfylgja, sem kennt er við götuna
með nöldri, hrópum eða skyndiupphlaup-
um, sem beinast ekki að neinu ákveðnu
marki og leiða ekki til neins, því að kerf-
ið er ónæmt fyrir þessum atlögum.
Oft er minnzt á hættur, sem steðja að
lýðræðinu, og ekki skortir áskoranir
þjóðarleiðtoga um að standa vörð um
það. Einkum er brýnt fyrir mönnum að
vera vel á verði gegn ýmsum útlendum
öfgastefnum, sem vilji lýðræðið feigt.
Á hitt er sjaldnar minnzt, hvernig lýð-
ræðinu vegni í höndum þessara vöku-
manna sjálfra. Enginn spyr, hvort hugs-
anlegt sé, að það kunni að lognast út af
undir handleiðslu þeirra, að vísu ekki
með hávaða, heldur í mesta lagi með
kjökri og kveinstöfum.
Ef til vill þurfa lýðræðissinnar ekki
síður að vera á verði gagnvart vinum
þess en óvinum. 4
NOKKRAR TILVÍSANIR
1) Bréf yfirmanns varnarliðsins er dagsett 6. sept-
ember 1966, en bréf utanríkisráðherra 7. s. m.
Þar lýsir utanríkisráðherra bví að „ríkisstjórn
íslands muni ekki vera mótfallin tillögu yðar
(yfirmanns varnarliðsins) um að draga úr sjón-
varpssendingum . . .“. Tíminn 8. september 1966
og önnur blöð um svipað leyti.
2) Morgunblaðið 2. marz 1972. (Yfirlýsing frá póst-
og símamálastjóra). Vísir 9. nóvember 1972, þar
sem utanríkisráðherra á sennilega við varnar-
samninginn.
3) Oppenheim-Lauterpacht, International Law I
(1963), 950 o. áfr. Castberg, Folkerett (1948),
134 o. áfr.
4) Lögð er áherzla á, að 5. gr. „sé hinn rauði
þráður samningsins“ í áliti meiri hluta varnar-
samningsnefndar. (Alþt. 1951 A, bls. 379—80).
Sama segir Stefán Jóh. Stefánsson í ummælum.
(Alþt. 1951 B 110). Bjarni Benediktsson þáver-
andi utanríkisráðherra kemst svo að orði: „Ef
borið er saman orðalag samningsins frá 1941
(herverndarsamningsins við Bandaríkin) og orða-
lag þessa samnings, þá sést, að mjög miklar
hömlur eru lagðar á Bandaríkin með þessum
samningi og að réttur okkar er meiri en hann var
samkvæmt samningnum 1941.“ (Alþt. 1951 B 169).
5) Þórhallur Vilmundarson, íslenzk menningarhelgi
(1964), 6 o. áfr. Sigurður A. Magnússon, Sjón-
varpið, Helgafell 3 (1964), 9 o. áfr.
6) Milliríkjasamningur, sem hefði ekki lagagildi, væri
hér áhrifalaus, sbr. Ólafur Jóhannesson, Stjórn-
skipun íslands (1960), 178 o. áfr.
7) Ólafur Jóhannesson, Stjórnarfarsréttur (1955),
176 o. áfr.
8) Ármann Snævarr, Almenn lögfræði (1972, fjölr.),
130 o. áfr.
9) Ólafur Jóhannesson, Stjórnarfarsréttur (1955),
16 o. áfr.
10) Hér má og minna á það, sem fyrr sagði, að
Hæstiréttur taldi í dómi sínum 4. nóv. 1966, að
sækja yrði lagaheimild til að veita sjónvarps-
leyfið í fjarskiptalögin nr. 30/1941 — m. ö. o.
hcimildina yrði að sækja í sett lög, en ekki
réttarvcnju. Á hana var ekki minnzt í dómi
Hæstaréttar.
11) Ármann Snævarr, Almenn lögfræði (1972), 181
o. áfr.
12) Þessi niðurstaða er efnislega á sömu lcið og hjá
Olafi Lárussyni í ritgerðinni Afnám skattfrelsis.
Lög og saga (1958), 23 o. áfr.
13) Af handahófi má nefna 1. nr. 105/193'j, 4. gr.;
1 nr. 66/1946, 53 og 54. gr.; 1. nr. 40/1968,
87. gr.
14) Gaukur JÖrundsson, Stjórnskipuleg vernd afla-
hæfis .atvinnuréttinda og atvinnufrelsis, Ulfljótur
1968, 177—178.
15) Alþt. 1928, B 1650 ; 1657—1658.
16) Ólöglegar athafnir eða athafnaleysi stjórnvalda
hcfur valdið opinberum aðiljum réttarspjöllum.
Meðal síðustu dæma um slíkt má nefna dóm
Hæstaréttar í máli Félags landeigenda á Laxár-
svæðinu gegn Laxárvirkjun og Norðurverki hf.,
sem upp var kveðinn 15. desember 1970. Var lög-
bannskrafa landeigenda við framkvæmdum Lax-
árvirkjunar að nokkru leyti tekin til greina, m.
a. af því að ekki hafði verið gætt ákvæða vatna-
laganna nr. 15/1923, 144 gr. c. Mátti þó benda
á, að virkjanir hefðu risið undanfarna áratugi
án þess að gætt hefði verið ákvæða laganna.
Dómurinn sýnir, að ekki hefur Hæstiréttur talið,
að nein venja löghelgaði þá framkvæmd. — Þá
sjaldan mál eins og þessi eru lögð fyrir dóm-
stóla kemur furðuoft í ljós, hvernig stjórnvöld
láta undir höfuð leggjast að fylgja settum
reglum.
35