Samvinnan - 01.12.1972, Page 62

rækt við umsagnir um kvikmyndir en
önnur blöð, hvort sem það stafar ein-
vörðungu af dugnaði gagnrýnenda þeirra
eða af vísvitandi alúð þessara blaða við
hina alþýðlegustu listgreinanna.
Hér skal ekki farið út í þá sálma hvort
merkja megi mun á „menningarpólitík“
blaðanna eins og hún birtist að staðaldri
í greinum og umsögnum um menningar-
mál, né þá heldur hvernig sú pólitík
standi þá af sér við almenna landsmála-
pólitík þeirra, t. a. m. þeirra þriggja
blaða sem mest skrifa um menningar-
mál, Morgunblaðsins, Vísis og Þjóðviljans.
Vafalaust mætti greina mun á viðhorfum
og vinnubrögðum á blöðunum eftir efn-
um þeirra og ástæðum, hvernig sem
hinni pólitísku skilyrðingu efnisins
reyndist háttað. En svo mikið er víst að
lítill eða alls enginn munur er á því
hvernig blöðin skilgreina fyrir sér hug-
tak „menningarinnar“ og svið „menn-
ingarmála", og oft og einatt fjalla þau
um þessi efni með sama eða svipuðum
hætti, viðlíka greinarformi.
En ekki mun lagt jafnmikið kapp á
neina aðra efnisþætti 9du töflu og menn-
ingarmálin í neinu blaði, nema ef vera
skyldu „alþjóðamár. Væri þó ekkert því
til fyrirstöðu að fjalla með jafnreglu-
bundnu sniði og ætla viðlíka rúm ýmsum
efnisflokkum þjóðmála. Það kernur kyn-
lega fyrir að ekkert blað skuli helga efna-
hagsmálum eða atvinnulífi sérstaka dag-
lega greinasíðu á svipaðan hátt og haldið
er úti „menningarsíðum", og margar síð-
ur daglega lagðar undir iþróttafréttir.
í töflu 11 er loks prófað að flokka leið-
aragreinar blaðanna eftir efni þeirra:
leiðaradálkarnir eru vettvangur ritstjórn-
ar til að halda fram „skoðun blaðsins“
á hvaða efni sem fyrir verður. Þannig
séð er ekkert mannlegt þeim óviðkom-
andi. Efnisskiptingin á töflu 11 kemur
líka heim við þjóðmálaefnið á 9du töflu.
En skrýtið er að sjá hve lítið er skrifað
um alþjóðamál í leiðurum, allstaðar nema
í Vísi. Morgunblaðið birti einn leiðara
um alþjóðamál, „ost-politik“ Willy
Brandts í þessum mánuði (26/4) og hlaut
brátt ákúrur fyrir af flokksmönnum sem
ekki töldu slíka pólitík henta. Af þessu
litla dæmi má líklega ráða að sjálfráður
ritstjóri utanríkismála á Morgunblaðinu
ætti brátt erfitt uppdráttar.
Að lokum er reynt að flokka leiðarana
lauslega eftir stílsmáta þeirra, eins og
áður var lýst í kaflanum um pólitík
blaðanna. Líkast til er líka ritháttur
þeirra fróðlegri um blöðin en viðfangs-
efnin hverju sinni. Þessa talningu ber að
sama brunni og áður var lýst: að Vísi
undanteknum er hávaði leiðaragreina í
öllum blöðum tillag þeirra til hinnar
ævarandi flokka-pólitíkur. En hætt er
við, og oftast raunin, að hin flokks-póli-
tíska leiðaragerð setji skoðunarhætti og
röksemdaleiðslu leiðarahöfundar ofboð
þröngar skorður hverju sinni.
VIII. Um áhrif
Hér á undan var getum leitt að því að
alsiða væri að kaupa tvö blöð á heimili,
en blöð sín veldu menn frá fornu fari
einkum af pólitískum ástæðum. Pólitísk
áhrif, útbreiðslu og ítök blaðanna má
vitanlega reyna til að mæla og meta með
ýmsu móti. Það má t. a. m. gera athug-
anir á upplagi blaða og fylgi flokka og
hugsanlegum breytingum þessa við til-
teknar kosningar, og reyna að draga af
því efni ályktanir um áhrif blaðanna
með samanburði við hliðstæðar athug-
anir í annan tíma. Og það má kanna
tiltekið pólitískt efni blaðs eða blaða
einhvern tiltekinn tíma í því skyni að
meta áhrif málflutningsins á kosningar
eða aðra pólitíska atburði. Slíkar athug-
anir má gera á landsvísu, en lika er hægt
að gera staðbundnar athuganir af sama
tagi.
Mér vitanlega hafa engar slíkar athug-
anir verið gerðar hér á landi, og er enn
minna um þessi efni vitað en um blaða-
kaup og lestrarvenjur almennings. Engu
að síður er pólitískt gildi eða hlutverk
blaðanna talið helzta ástæða fyrir ó-
breyttri útgáfu þeirra, einnig þeirra
blaða sem sízt tekst að láta bera sig.
Rétt til að prófa möguleika efnisins er
í töflu 12 borið saman upplag blaðanna
eins og það er talið vera um þessar
mundir, hlutfallsleg skipting blaðamark-
aðarins á milli þeirra og hlutfallslegt
fylgi flokkanna í kosningunum 1971.
Kemur þá brátt i ljós náin fylgni með
upplagi blaða og flokksfylgi. Eins og sjá
má hafa öll minni blöðin samt minni
hlutfallslega útbreiðslu en svarar til
fylgis flokkanna, en mestu munar á út-
breiðslu Þjóðviljans og fylgi Alþýðu-
bandalagsins. Morgunblaðið kemur á
hinn bóginn út í fleiri eintökum en
Sjálfstæðisflokkurinn fékk atkvæði í
kosningunum, en hlutfallslegt upplag
blaðsins á landsvísu svarar að vísu náið
til fylgis flokksins í höfuðvígi hans í
Reykjavík. En þegar af þessu er ljóst
að Morgunblaðið eitt nær dags daglega
langt út fyrir venjubundið pólitískt á-
hrifasvæði Sjálfstæðisflokksins, hvað þá
ef upplagi Vísis er bætt við. Samanlagt
upplag þessara blaða, 65—70% af öllu
upplagi blaðanna, er vitanlega miklu
meira en Sjálfstæðisflokkurinn getur gert
sér nokkra von um að vinna sér fylgi í
kosningum.21)
Einhverjum kann að þykja samanlagt
upplag dagblaðanna, nær 90.000 eintök
á dag vera mikið. En því mun til að
svara að fremur séu blöðin of mörg en
eintakafjöldi þeirra óeðlilega mikill, mið-
að við þá blaðanotkun sem gengur og
gerist i nágrannalöndum okkar. Blaða-
neyzlu má t. a. m. mæla í útgefnum ein-
takafjölda á 1000 íbúa i landinu, og
ganga íslenzku blöðin, þannig talið, í um
það bil 450 eintökum á 1000 íbúa. Sam-
kvæmt nokkurra ára gömlum tölum um
þetta efni var ísland i 5ta sæti á meðal
þjóða heims í blaðanotkun með 435 ein-
tök á 1000 íbúa, Svíþjóð efst með hlut-
fallið 500/1000, en Finnland í 7da sæti
með um það bil 400/1000.22)
Eftir þessum tölum að dæma er engin
ástæða til að ætla annað en upplag ís-
lenzku blaðanna geti aukizt á komandi
árum frá því sem nú er, vegna aukins
fólksfjölda og velmegunar i fyrsta lagi,
en einnig vegna breyttrar og bættrar
tækni í útgáfu og betri dreifingar blað-
anna, en enn fer því fjarri að þau berist
daglega um land allt, og með betra blaða-
vali, fjölbreyttari og betri vöru á blaða-
markaðnum.
Af þessum tölum sem nú hafa verið
raktar verða auðvitað engar ályktanir
dregnar um veruleg né möguleg pólitísk
áh.if blaðanna. Ef til vill væri unnt
að kanna það efni að einhverju marki
með nánum og ýtarlegum athugunum af
svipuðu tagi og hér var lauslega lýst...
En hin nána fylgni sem er með fylgi
flokks og upplagi flokksblaðs er vita-
skuld röksemd til viðbótar fyrir þeirri
skoðun að pólitískar ástæður manna ráði
miklu urn blaðaval þeirra. Hinar póli-
tísku kringumstæður blaðanna má vera
að skýri að sínu leyti hversu fastar skorð-
ur blaðamarkaðnum eru og hafa lengi
verið settar. En um engin þessi efni er
reyndar neinni raunhæfri vitneskju til
að dreifa.
Erlendis hafa hinsvegar ýmsar rann-
sóknir verið gerðar til að komast fyrir
og meta pólitísk afnot og áhrif dagblaða.
En niðurstöður slíkra athugana virðast í
stytztu nráli vera sameiginlega á þá leið
að pólitíska efni blaðanna lesi menn al-
mennt mun minna en flest annað blaða-
efni og erfitt eða ógerningur sé að sýna
fram á bein áhrif blaðanna á pólitíska
atburðarás, svo sem skoðanamyndun fyrir
eða fylgisbreytingar í kosningum. Á hinn
bóginn er talið líklegt að blöðin séu á
meðal þess sem sterkast stuðlar að því
að viðhalda pólitískri skoðun eftir að
hún er einu sinni ráðin. Áhrif blaðanna
beinast þá sér í lagi gegn nýjum og ný-
stárlegum skoðunum og skoðanamyndun
og breytingum á viðteknum skoðunar-
hátturn.23)
Aðrar athuganir benda til enn minni
pólitískra áhrifa blaðanna. Alkunnugt
dæmi er frá Svíþjóð þar sem jafnaðar-
menn hafa lengi notið mikils fylgis, 40—
50% kjósenda. En þeir hafa jafnan átt
í vök að verjast á blaðamarkaði unz það
var orðin hálfgildings þjóðsaga að „krat-
ar gætu ekki gefið út blöð“. Prjálslyndi
flokkurinn í Svíþjóð, Folkpartiet, hefur
frá fornu fari haft mikla yfirburði í
blaðaútgáfu og hafa þeir fremur aukizt
en minnkað með tímanum. En jafnframt
hefur fylgi flokksins farið minnkandi
með tímanum svo að legið hefur við
fullkomnu hruni í kosningum.
Pólitísk áhrif dagblaðanna verða með
öðrum orðum ekki metin né mæld af út-
breiðslu þeirra einni saman. Þvert á móti
getur lítið blað einatt reynzt áhrifameira
pólitiskt málgagn en útbreitt stórblað:
pólitiskur áhrifamáttur þess minnkar
hlutfallslega með aukinni útbreiðslu og
breyttu hlutverki blaðsins sem af henni
leiðir.
En viðgangur hinna frjálslyndu sænsku
blaða, sem mörg hver eiga upphaf sitt
á öldinni sem leið, hefur vitaskuld helg-
azt af því að einmitt þessi sömu blöð
hafa lengi haft mikla yfirburði á aug-
lýsingamarkaði — sem öðrum hefur ekki
tekizt að hnekkja í samkeppni né kom-
ast til jafns við þau sem auglýsinga-
blöð.24)
54