Andvari - 01.01.1987, Blaðsíða 106

104
GUNNAR KRISTJÁNSSON
ANDVARI
viðhorf á oddinn:flestir prestar í íslenskum bókmenntum eru annaðhvort
maurapúkar, hrappar, hórkarlar eða fáráðlingar af einhverju tagi”1. At-
hyglisvert er að hann nefnir hvorki hreintrúarprestinn (orþodoxinn) né
heittrúarprestinn (píetistann) sem báðir eru vel þekktir sem skotspænir í
bókmenntum Norðurlanda og víðar í Norður-Evrópu. Vafalaust er ástæðan
einfaldlega sú, að þeir eru fyrirferðarlitlir í íslenskum bókmenntum.
Hafa ber í huga, að prestar skáldsagnanna eru ekki endilega prestar
raunveruleikans. Skáldið yrkir vissulega fyrir sína eigin samtíð og er mótað af
henni á margvíslegan hátt. Samt sem áður er ekki unnt að fullyrða að mynd sú
sem í skáldverkum birtist af samtímanum sé sú sama og lesa má út úr
ævisögum og samtímalýsingum af öðru tagi. Margt veldur. Meðal annarsþað,
að skáldið er oft ekki aðeins að lýsa samtíðinni heldur einnig að draga upp
mynd af framtíðinni og í þeim tilgangi stillir það gjarnan upp andstæðum.
Viðhorf rithöfundar mótast oft af eigin skoðunum, sem hann á ekki endilega
sameiginlegar með þorra samtímamanna sinna. Þetta á ekki síst við um
raunsæisskáld aldamótanna. Til þess að fá raunsanna mynd af prestinum, t.d
um aldamótin, þyrfti vissulega að beita víðtækum rannsóknum. Ekki skal
gleyma þeim möguleika að presturinn getur rétt eins og aðrar persónur í einu
skáldverki verið einber skáldskapur og ,,fantasía“ höfundar.
Loks mætti segja, að mynd prestsins í bókmenntum ákveðins tímabils hafi
takmarkað gildi ein sér. Nauðsynlegt væri að hafa einnig mynd annarra
sambærilegra stétta til samanburðar. Hvernig er t.d. ímynd sýslumannsins,
fulltrúa hins veraldlega valds, í bókmenntum sama tímabils og um er fjallað?
Hér verður engu að síður látið við það sitja að skoða nokkrar gerðir
prestsins í þekktum og áhrifamiklum ritverkum. Tilgangurinn er raunar ekki
sá að skilgreina þróun prestsímyndarinnar í íslenskum bókmenntum heldur
einungis að varpa skýrara ljósi á prestinn í hinu nýja verki Thors Vilhjálms-
sonar, sem var kveikjan að þessari ritgerð.
2. Rómantík og raunsœi
Svo virðist sem prestar fyrstu íslensku skáldsagnanna hafi ekki verið til
mikillar fyrirmyndar. Þar er fremstur séra Sigvaldi í Manni og konu eftir Jón
Thoroddsen. Jón Thoroddsen var skáld í anda rómantísku stefnunnar í
bókmenntum og hefur dregið upp skemmtilega þjóðlífsmynd í skáldsögum
sínum Pilti og stúlku (1850) og Manni og konu (kom út 1876). í Manni og
konu eru þekktar sögupersónur eins og Hjálmar tuddi, Grímur meðhjálpari
og séra Sigvaldi Árnason prestur á Stað sem kynntur er til sögunnar meðal
annars með þessum orðum: „...höfum vér fáar sögur um embættisstörf séra
Sigvalda eður hluttekning hans í alþýðlegum málum“2. Ennfremur segir að