Tímarit lögfræðinga - 01.02.1995, Blaðsíða 77

f öðru lagi hefur dómari nokkurt frelsi til að velja réttarheimildir og þá um
leið röksemdir fyrir niðurstöðu sinni.
í þriðja lagi leiðir af þessu að dómari verður að túlka réttarheimildimar og
beita þeim með gagnrýni. Með því fær hann svigrúm til að leggja sitthvað af
mörkum við mótun reglunnar.
Hitt er ekki vandalaust að setja fram ákveðna reglu um það hvemig vinna
skuli úr réttarheimildunum og þá sérstaklega í hvaða röð og hvert vægi hver
þeirra eigi að hafa. Dómari hefur þó engan veginn óbundnar hendur þótt ekki
sé við að styðjast fastar reglur. Grundvallarlög ganga framar öðmm settum
lögum og sett lög í þrengri merkingu em rétthærri en stjómsýslufyrirmæli,
venja getur þokað settum lögum, en sett lög einnig venju. Og svo verður jafn-
an að hafa í huga að í sumum tilfellum eru sett lög í þrengri merkingu eina
viðhlítandi réttarheimildin, svo sem vegna ákvæða stjórnarskrár, ef leggja á
byrðar á þjóðfélagsþegnana, skerða frelsi þeirra eða mæla fyrir um refsingar.
En þrátt fyrir þetta hefur dórnari talsvert svigrúm þegar hann dæmir í máli
og ákvarðar hvaða regla skuli gilda í samskiptum manna og ekki er við neinar
fastákvarðaðar reglur að styðjast þegar framangreindum viðmiðum sleppir.
Réttarheimildimar verður að skoða í heild.
Þegar dómari kýs að fylgja fordæmi - jafnvel þótt hann sé í reynd annarrar
skoðunar eins og dæmi hefur verið nefnt um hér að framan - þá er það vegna
þess að hann telur sig bundinn af þeirri reglu sem dómstóllinn hefur mótað
og felst í fordæminu.
Réttarheimildimar fléttast saman og milli þeirra er stöðug víxlverkan.
Dómsniðurstaða kann að vera reist á meginreglum laga eða eðli máls. Þegar
sá dómur liggur fyrir er komið fordæmi. Síðan kann að fylgja lagasetning,
en algengt er að í lögum séu staðfestar reglur sem mótazt hafa í dómafram-
kvæmd. Þegar lög hafa verið sett er grundvöllur fyrir því að beita réttarheim-
ildum þeim sem kallaðar em meginreglur laga og lögjöfnun. Til nánari útlist-
unar lagaákvæða getur síðan þróazt venja og vafamál sem koma fyrir dómstóla
verða upphaf fordæma.
7. HLUTUR HÆSTARÉTTAR í MÓTUN LÖGGJAFAR
Hlutur Hæstaréttar - og raunar allra dómstóla - í mótun löggjafar fer eftir ýmsu,
svo sem því hversu mikið svigrúm dómstólum er veitt í stjómskipan þjóðfé-
lagsins, hversu virkur löggjafinn er og hversu mikið svigrúm lög veita dóm-
stólum. Dómstólar móta einkum nýjar lagareglur þegar þeir taka afstöðu til álita-
efna sem engin lög taka til, þegar lagaákvæði er beitt í fyrsta sinn - það er raunar
háð því hversu ýtarleg löggjöf er - þegar vikið er frá fordæmi og ný regla mótuð
og jafnvel þegar venju er fylgt. Verður þetta nú skoðað nánar.
7.1 Dómar unt efni þar sem engin Iög eru fyrir
Hæstiréttur verður iðulega eins og aðrir dómstólar að leysa úr ágreinings-
71