Tímarit lögfræðinga - 01.05.2001, Page 47

frelsi feli þau um leið í sér ákveðnar takmarkanir á þessum gæðum. Til dæmis
má segja, þótt umferðarreglur séu nauðsynlegar til þess að maður geti komist
leiðar sinnar nokkurn veginn óhultur, að reglurnar feli um leið í sér að maður
geti ekki farið leiðar sinnar eins og manni sýnist. Frekari takmarkanir á frelsi
koma einnig til ef maður brýtur reglurnar, til dæmis sektir, svipting ökuréttar eða
fangelsi. Að þessu virtu hefur réttarríkið það siðferðilega gildi að þær takmark-
anir sem lögin setja athafnafrelsi samfélagsþegnanna eru gerðar með ákveðnum
hætti. Þessar takmarkanir eru framkvæmanlegar af þegnunum, birtar og þannig
fyrirsjáanlegar, skýrar og skiljanlegar. Þær eru einnig almennar þar sem þær eru
gerðar í formi reglna en ekki einstakra ákvarðana. Samkvæmt þessu stendur rétt-
arríkishugmyndin þannig til þess að samfélagsþegnanir geti verið öruggir um
hagsmuni sína, það er að segja viti hvers lögin krefjast af þeim og sé gerlegt að
haga sér í samræmi við þau. Frá þessum sjónarhóli eru lög sem ekki fullnægja
áðumefndum skilyrðum réttarrrkis ekki aðeins tæknilega léleg heldur einnig
berlega ranglát gagnvart þeim sem lögunum er beint til þegar af þeirri ástæðu að
þau eru andstæð réttarríkinu.
Réttarríki verður augljóslega ekki náð án þess að farið sé eftir lögunum í raun
og veru, þau framkvæmd og fullnustuð. Skilvirkasta leiðin til lagaframkvæmd-
ar er að fela ákveðnum stofnunum þetta hlutverk. Samkvæmt réttarríkishug-
myndinni er það frumskylda stjórnvalda að halda uppi lögum í samfélaginu.
Stjómvöld og starfsemi þeirra, stjómsýslan, gegnir því mikilvægu hlutverki í
hverju samfélagi sem vill kenna sig við réttarríki.
3.3 Lögbundin stjórnsýsla
Samkvæmt réttarríkishugmyndinni hafa stjórnvöld það mikilvæga hlutverk
að sjá til þess að lögunum sé fylgt. Með þessu hlutverki eru stjómvöldum einnig
settar skýrar skorður. I fyrsta lagi verða skerðingar á hagsmunum manna að eiga
sér stoð í lögum. Stjómvöld eiga því ekki að skerða hagsmuni einstaklinga og
lögaðila án þess að lög mæli fyrir um að slíkt megi eða skuli gert. Með öðrum
orðum verður stjómsýslan almennt að hafa heimild að lögum ef taka á einhverj-
ar ákvarðanir sem skerða frelsi eða aðra hagsmuni samfélagsþegnanna.11 Þetta
eru þau rök sem liggja að baki þeim þætti íslensku lögmætisreglunnar sem
nefndur hefur verið heimildarreglan og felur í sér að stjórnvöld verða að hafa
heimild að lögum til hvers konar athafna. Af þessu má ljóst vera að lögmætis-
regla íslensks réttar styðst ekki nauðsynlega við þau rök að stjómvöld skuli lúta
ákvörðunum lýðræðislega kjörinna fuilrúa þjóðarinnar, en gildi lýðræðisins
verður ekki rætt nánar hér.
11 Sjá 1. mgr. 69. gr. stjómarskrár lýðveldisins íslands nr. 33/1944 og 1. gr. almennra hegningar-
laga nr. 19/1940 sem byggir samkvæmt þessu á sömu rökum og lögmætisregla stjómsýsluréttar.
Með hliðsjón af því hversu fþyngjandi refsingar eru, er í þessum ákvæðum að meginstefnu gerð
krafa um sett lög sem refsiheimild, en sett lög er sú réttarheimild sem jafnan á að vera hvað skýrust
og skiljanlegust samfélagsþegnunum.
115