Uppeldi og menntun - 01.01.2008, Page 34

34
um á kímni. fólk á til dæmis að ganga upprétt og óvænt fall á afturendann getur verið
nóg misræmi til að orsaka hlátur (Casson, 1997).
Misræmiskímni hefur verið skipt í nokkra flokka eftir eðli hennar, þ.e. eftir því
hvers konar reglur hún fer á svig við (sjá Klein, 2003). Þessa flokka má nota til að
greina barnaefni en hafa ber í huga að mörkin eru ekki alltaf skýr og oftar en ekki
er um margar gerðir misræmiskímni að ræða í hverju verki. Í fyrsta flokki er kímni
sem byggist á líkamlegu eða útlitslegu misræmi, til dæmis dýr í hlutverki manna.
Þessi flokkur er mikið notaður í myndabókum fyrir yngstu börnin. Í öðrum flokki
eru ýkjur eða skrumskælingar sem finna má í bókum fyrir allan aldur, ærslasögum
fyrir börn jafnt sem farsa fyrir fullorðna. Í þriðja flokk falla óvæntu endalokin eða
blekkingin (punchline) sem einkenna helst styttri gamansögur eða brandara. Í fjórða
lagi er talað um frávik frá viðteknum venjum, brot á félagslegum reglum, og í fimmta
lagi frávik frá heilbrigðri skynsemi. Hvort tveggja má finna í fyndnum barnabókum
sem reyna þá á skilning barnanna á samfélaginu og draga fram viðhorf til ákveðinna
þjóðfélagshópa, til dæmis aldurshópa eða kynja. Í sjötta lagi er talað um brot á reglum
tungumálsins, til dæmis orðaleiki, en mörg dæmi um þetta er að finna í íslenskum
barnabókum, jafnt í bundnu máli sem lausu.
Kímni í barnabóKum
Brot á reglum í barnabókum fela oft í sér einhvers konar uppreisn, hinar ungu sögu-
hetjur storka valdi foreldra eða kennara með óþekkt og uppátækjasemi. Þannig eru
prakkarasögur sérstakur flokkur innan barnabókmenntanna (Dagný Kristjánsdóttir,
2005). Þann flokk fylla jafnt íslenskir fjörkálfar eins og Gvendur Jóns í sögum Hend-
riks ottóssonar (1949–1964) og erlendir grallarar eins og Emil í Kattholti sem Astrid
Lindgren sendi fyrst frá sér 1963. Brot söguhetjanna gegn reglum foreldranna eða
samfélagsins geta verið nauðsynleg til að ungir lesendur öðlist skilning á því að sumar
reglur eru viðeigandi, aðrar ekki. Silja Aðalsteinsdóttir (1999) fjallar um það hvernig
góðar barnabækur þroska lesendur sína með því að hvetja þá til sjálfstæðis; að hlýða
ekki hugsunarlaust heldur ígrunda og reyna sjálfir. Dæmin sem Silja nefnir eru bækur
Stefáns Jónssonar og Ragnheiðar Jónsdóttur frá því um miðja 20. öld. Bækur Ragnheið-
ar (t.d. Dóru-bækurnar, Kötlu-bækurnar og bækurnar um Hörð og Helgu) og Stefáns
(fyrst og fremst Hjalta-bækurnar) myndu fá börn kalla fyndnar en lýsing Silju á jafn
vel við barnabækur á léttari nótunum. Barnabækur sem hvetja börn til að endurmeta
reglur hinna fullorðnu kalla oftar en ekki á svolitla óhlýðni sögupersónanna, jafnvel
skammarstrik eða hrakfarir.
Lína Langsokkur er fyrirmynd margra söguhetja í barnabókum 21. aldar. Hún ögr-
ar fullorðna fólkinu sífellt því lífssýn hennar er á skjön við hugsunarhátt samfélagsins.
Hún hvorki kærir sig um né telur sig þurfa á skipulagi samfélagsins að halda og hefur
sig yfir það með því að hunsa þær reglur sem henni sýnist. Kímnin í Línubókunum
er því fullkomin misræmiskímni; Lína brýtur fjölmargar reglur, m.a. um hegðun, orð-
notkun, samskipti, sambúðarform, atgervi og klæðnað. Hún mölbrýtur aukinheldur
allar reglur samfélagsins um hlutverk kynjanna og hlutverk barna. Lykilatriðið í Línu-
KÍMNIGÁFUÐ BÖRN