Faxi - 01.04.2006, Blaðsíða 46

rofnar til róta líkt og Reykjavíkur, Kjalarnes og
Stardalsstöðvarnar. A utanverðum skaganum er
aðeins að iinna basalt en þar eru þó allar þrjár
megin gerðirnar. Fjölbreytileiki hraunanna og
hraunmyndanna er óþrjótandi. Hraunhólar með
djúpum sprungum sem veita ýmsurn jurtum
skjól svo sem blágresi og stóraburkna, hraun-
bólur, óbrinnishóla inn í miðju hraunhafinu,
hrauntraðir með ýmsum myndunum, kargahraun
þakið þykkri mosakápu, niðurföll, rásir, skúta og
hella af mismunandi lengd og gerð.
Hellar
Fjölmargir hellar eru á skaganum og aðeins
hluti þeirra fundinn svo að fyrir þá sem vilja
skríða um móður jörð og skoða innviði hennar
er þetta kjörsvæði. Hellaauðug hraun eru oft
aðeins steinsnar frá þjóðlejðum t.d. í Arnaset-
urshrauni við Grindavíkurveg og hinir rómuðu
Bláfjallahellar í Strompahrauni þar sem þúsund-
ir manna fara um á góðviðrisdögum. Konung-
inn sjálfan hinn I360m langa Raufarhólshelli í
Leitahrauni þekkja víst flestir. Ekki eru allir hell-
amir svo til láréttir heldur er einnig þó nokkuð
um lóðrétta hella sem fiestir eru afgösunar pípur
og þá oft tengdir gígunum. Dýpstur er hellirinn í
Þríhnjúkum en þar þarf að síga um 110 m beint
niður áður en fætur kenna gólfs og eftir það má
enn fara neðar. Fer þá eflaust að styttast til þess
höfðingja sem hinir ófrómu munu gista að lok-
inni jarðvistinni. Um þærmyndanirsem hellarnir
búa yfir, mætti hafa mörg orð, en þeirra á aðeins
að njóta á staðnum, í því sérkennilega andrúms-
lofti sem þar ríkir og í hinni dularfullu birtu
ljóskeranna. Sjálft hraunið og myndanir þess og
litbrigði eru svo heimur út af fyrir sig. Djúpar
gjár stundum með köldu tæru vatni og misgeng-
isstallar af mismunandi stærðum og gerðum eru
einnig skoðunarverðir staðir. Móbergið sem er
mun linara en basaltið er tilvalið efni fyrir vatn
og vind til að skera út ýmsar kynjamyndir. Og
ekki má láta hjá líða að minnast á háhitasvæðin
með öllum þeim furðum sem þar er að sjá og
heyra að ógleymdri þeirri ilman sem fylgi skoð-
andanum langt út fyrir svæðið.
Jarðlagagerð
Ef við lítum aðeins á jarðlagagerðina má skipta
henni eftir myndunartíma í þrjá aðal flokka. Grá-
grýtishraunin frá síðustu hlýskeiðum, móbergs
og bólstraberg frá síðustu jökulskeiðum og
hraun runnin eftir ísöld.
Crágrýti
Grágrýtishraunin runnu á hlýskeiðum ísaldar
og jöklarnir hreinsuðu og skófu síðan allt gjall,
hraunreipi og aðrar yfirborðsmyndanir af. Ysti
hluti skagans, Rosmhvalanes, sem er SV við
miðju landrekssprungunnar, er hulið grágrýti
og samkvæmt flekakenningunni ætti grágrýti af
svipuðum aldri að finnast SA við hana. Ef þið
skoðið mynd 3 sjáið þið að svo er t.d. í Krýsu-
vík.
Við skulum líta aðeins nánar á grágrýtið á
“Rostunganesinu” en á því eru helstu stórborgir
Suðurnesja. Hraunin bera þess greinileg merki
að þau eru runnin frá dyngjum. Þar sem sjór og/
eða jöklar hafa rofið stalla í það má sjá að þau
eru beltótt og smá eða grófkrlstölluð. Ef rýnt er
í bergið má kenna að Ijósu kornin í því eru pla-
gíóklas (feldspat) og á einstaka stað má í ljósum
og gropnum blettum sjá dökka, nokkuð stóra,
ágít kristalla. Þar sem bergið er mishart, veðrast
við vissar aðstæður mjög sérkennilegt „bolla-
munstur" í það og prýða slíkir steinar margan
verðlaunagarðinn í Keflavík. Skipta má grágrýt-
inu upp í þrjár syrpur: Háaleitis, Njarðvíkur og
Vogastapagrágrýtið.
Vogastapagrágrýtið
Talið er að Háleitis og Vogastapagrágrýtið
hafi myndast á næst síðasta hlýskeiði fyrir um
200.000 árum en Njarðvíkurgrágrýtið á síðasta
hlýskeiði og er þá um 100.000 ára. Talið er næsta
víst að Háaleitið sé dyngjuhvirfill samnefnds
hrauns en óvíst er um uppkomustað hinna og
gætu þeir jafnvel verið horfnir í sæ. Þykkt hraun-
anna er allt að 90m. Vogagrágrýti hefur snarast
til SA, inn að virka svæðinu, og má merkja það
á misgengjum svo sem í Háabjalla og stöllunum
sitt hvoru megin Seltjarnar.
Móbergs- og bólstramyndanir
Móbergs- og bólstramyndanir eru flestar frá
síðasta jökulskeiði sem hófst fyrir 70.000 árum.
Dæmi er um myndanir frá eldri jökulskeiðum.
Reynt verður að skýra lauslega frá því hvað á sér
stað þegar jarðeldur kemur upp undir jökli eða
vatni. Flestir hafa séð hvernig hraun renna frá
eldvörpum t.d. Heklu og Kröflugosum. Ef berg-
kvika kemur upp undir jökli bræðir hún geil í
jökulinn sem hálffyllist af vatni sem snöggkælir
hana svo hún nær ekki að kristallast en splund-
46 FAXI