Faxi - 01.04.2006, Blaðsíða 47

rast í smá gleragnir sem nefnist aska. Margir hafa
orðið fyrir því að snöggkæla heita glerhluti og
þekkja þetta því af eigin skinni. Ef vatnsþrýst-
ingurinn er nægur nær efnið ekki að splundrast
en vegna mikillar kælingar myndar það hnykla
eða kodda sem oft eru innan við metri á hvern
kant. Nefnist bergið þá bólstraberg. Ef gos stend-
ur það lengi að bólstrabergið og gosaskan ná að
hlaða upp gíg sem vatn kemst ekki í rennur hraun
sem myndar hettu ofan á eldvarpinu. Nefnist það
þá stapi. Með tíð og tíma ummyndast og harðnar
hin dökka aska og verður að brúnu mógleri sem
h'mist saman og myndar móbergið. Vikur, gjall
og hraunmolar smáir og stórir sem blandast ösk-
unni gefur svo móberginu mismunandi ásýnd.
Þegar jökullinn hvarf af landinu stóðu eftir hlíð-
arbrött fjöll, mismunandi að hæð og gerð. Útlit
og gerð þeirra fer eftir því hvenær gosinu lauk
og hvort gosið hefur aðallega á einum stað eða
á gossprungu. Sem dæmi um móbergshryggi má
nefna Sveiflu og Núpshlíðarhálsa svo og fellin
frá Valahnúk að Sýifelli. Vegna athafna manna
er unnt að skoða bólstrabergið í Stapafelli í mjög
laglegu sniði, meira að segja, án þess að þurfa að
yfirgefa hægindi mótorfáksins. í Súlunum, sem
samfastar eru Stapafelli, má einnig greina gang-
ana sem á sínum tíma veittu eldleðjunni upp í
gíginn. Keilirer dæmi um stakstætt móbergsfjall
°g Fagradalsfjall er myndarlegasti stapinn á ut-
anverðum skaganum.
Hraun
Nútímahraun nefnast þau hraun sem upp hafa
koniið eftir að jökla leysti hér á skaganum lík-
lega fyrir 12-13 þúsund árum. Venja er að skipta
hraununum í tvo fiokka eftir uppruna og útliti:
Dyngjuhraun sem eru dæmigerð helluhraun
Ur þunnum hraunlögum. slétt, reipótt og með
ávölum hraunhólum sem oft eru með alldjúpum
sprungum í kollinum. Bergið er gráleitt og með
brúnleita veðrunarkápu, oft grófkornótt og áber-
andi ólivín og/eða plagíóklas dílar eru algengir.
Bergtegundin nefnist ólivínþóleiít og er einkenn-
isberg hafsbotnsins. Hraunin dreifast gjaman
yfir stór svæði því kvikan er heit og þunnfljót-
andi þegar hún kemur upp. Á skaganum ut-
anverðum eru þrjár stórar dyngjur. Sú ysta nefn-
ist Sandfellshæð og þrátt fyrir að hraun hennar
þeki uppundir 150 km2 og eru tæpir 6 km3 er
gígur hennar aðeins 90 metrar yfir sjávarmáli.
Þráinsskjöldur byggir síðan upp Vogaheiðina og
er gígur hans rétt austan við FagradalsfjallVatns-
fell. Að stærð og aldri eru þessar dyngjur álíka
og virðast hafa verið virkar við lægri sjávarstöðu
líklega skömmu eftir að ísa leysti af svæðinu. Ef
þið hafið ekki tekið eftir þessu mikla eldfjalli,
Þráinsskyldi, rennið þá augunum, frá Strönd-
inni og upp í vikið á milli Keilis og Vatnsfells
næst þegar þið eigið leið um Stapann í átt til höf-
uðstaðarins. Þá blasir við eldstöð þar sem upp
kom um 20 sinnum meira efni en í Heimaeyj-
argosinu. Þriðju dyngjuna er að tínna uppundir
Sveifluhálsi og er hún kennd við Hrútagjá en
hraun hennar runnu til sjávar á milli Afstapa-
hrauns og Straums. Dyngja þessi er mun minni
en hinar tvær og einnig snöggtum yngri. Austar
á skaganum eru fleiri dyngjur svo sem Selvogs-
heiði, Heiðin há og Leitin, en hraunin frá þeim
runnu til sjávar bæði í Reykjavík og Þorlákshöfn.
Nokkrar minni dyngjur úr svo nefndu pikríti, er
einnig að finna á Reykjanesi og má þar til nefna
Háleyjarbungu út á Reykjanestá en hana prýðir
formfagur gígketill. Pikrítið er bergtegund sem
er talin vera komin svo til beint frá möttli. Það
er grófkornótt og allt löðrandi í ólivíndílum sem
stundum eru svolítið brúnleitir vegna ummynd-
unar i'stað þess að veraólivíngrænir. Pikrít hraun-
in eru lalin vera elstu nútímahraunin á skaganum
og hafa því runnið strax eftir ísaldarlok.
Sprunguhraun sem runnið hafa frá gossprung-
um og gígaröðum eru úr mun seigari kviku en
dyngjuhraunin og mynda því þykk hraun með
mikinn gjallkarga. Þau eru því úfin og ill yf-
irferðar og hraunjaðar þeirra hár og brattur.
Nefnast slik hraun apalhraun. Frá einstaka eld-
varpi geta þó báðar hraungerðirnar runnið í einu
og sama gosinu. Apalhraunin renna gjarnan frá
gosrásinni eftirhraunám sem nefnast hrauntraðir
að gosi loknu en helluhraunin eftir rásum undir
storknuðu yfirborðinu. Þau síðarnefndu eru því
mun auðugri af hellum. Sprunguhraunin eru flest
yngri en dyngjuhraunin og nokkur þeirra hafa
runnið eftir að land var numið. Bergtegundin er
þóleiít, algengasta bergtegund landsins, nema
hér á nesinu þar sem um 18 % af yfirborðsberg-
inu telst til þess en 78 % er ólivínþóleiít og 4 %
pikrít. Þóleiítið er mun dekkra en dyngjubasaltið
og dul- eða fínkornótt og mun minna af dflum er
í því en hinum tveim. Eldvörpin eru mjög fjöl-
breytt að gerð og lögun, en mun meira af laus-
um gosefnum koma upp í þeim en dyngjunum
og heildar magn gosefna einstakra gosa er oftast
langt innan við 1 knr^ Erfitt er að gera sér grein
fyrir fjölda þeirra eldvarpa sem gosið hafa á nú-
tíma en Jón Jónsson jarðfræðingur hefur kortlagt
hraun frá meira en 150 uppkomustöðum en þeir
hljóta að vera fleiri því einhverjir hafa lent und-
ir yngri hraunum. Gosin verða í hrinum innan
hverrar gosreinar. Glöggt dæmi um það er gos
sem hófst út á Reykjanestá, líklega 1226, sem
síðan breiddist norðaustur eftir skaganum allt til
Arnarseturs sem er rétt austan Grindavíkurvegar.
Sömu sögu má segja þegar Ögmundarhraun rann
líklega 1151 (sjá mynd 3). Á kortinu má einnig
sjá þau 14 hraun sem upp hafa komið á söguleg-
um tíma. Athygli skal vakin á austasta hrauninu
númer 14, en það telur Jón Jónsson vera Krist-
intökuhraun sem rann þegar við kristni var tekið
af lýð árið 999.
Hvenær gýs næst?
Þó langt sé liðið. á tímakvarða manna, síð-
an síðast gaus á Reykjanesskaganum er hann
langt frá því að vera dauður úr öllum eldæðum.
Mun skemmra er síðan stór gos hafa orðið út á
Reykjaneshrygg. 1783 hlóðst þar upp eyja sem
fékk það frumlega nafn Nýey en hafið vann fljótt
og vel á henni. Líkur hafa verið að því leiddar að
gosið hafi út á hryggnum á síðustu öld og það
oftaren einu sinni.
Þó eldgos séu mikil sjónarspil og valdi ekki
alltaf miklu tjóni og geti jafnvel verið til bóta
fyrir svæðið sem þau koma upp á t.d. með því að
leggja til byggingarefni. veita skjól eða draga til
sín ferðamenn æskir þeirra enginn.
Mannskepnan er ósköp smá og lítils megnug
þegar eldgyðjan blæs í glæður sínar en eitt er víst
að jarðeldur á eftir að koma upp hér á skaganum.
Eina óvissan er hvar og hvenær.
Ægir Sigurðsson
FAXI 47