Fréttablaðið - 17.12.2011, Síða 48

17. desember 2011 LAUGARDAGUR48
G
rínið hefur fylgt
mannkindinni svo
lengi sem heim-
ildir geta. Í Orðs-
kviðunum segir:
„Glatt hjarta veit-
ir góða heilsubót, en dapurt geð
skrælir beinin.“ Þá segir frá því
hvernig Salómon konungur nýtir
heilunarmátt hlátursins. Hlátur,
grín og gaman hefur því löngum
verið alþekkt meðal við hinum oft
og tíðum þunga og alvörugefna
heimi. Þetta vissu grísku heim-
spekingarnir einnig og skrifuðu
sumir hverjir um sitt grín.
Hin helgu vé
Íslendingar eru, þrátt fyrir að
vera vissir um annað, ekki frá-
brugðnir öðrum þjóðum. Þeir
hafa líkt og aðrir skemmt sér með
gamansögum og ekki síst vísum.
Um það vitnar ógrynni rímna og
ekki síst heil bókmenntagrein:
Fornaldarsögur Norðurlanda.
Í þeim er að finna mergjað-
ar ýkjusögur þar sem kappar og
fagrar meyjar lenda í ævintýrum
innan um dreka, dverga og ýmsar
forynjur. Fornaldarsögurnar hafa
ætíð verið viðurkenndar sem
ýkjukenndar skemmtisögur. Hin
rómantíska sýn sjálfstæðisbarátt-
unnar var hins vegar ekki tilbúin
að viðurkenna að slíkt gæti einn-
ig átt við um hin helgu vé: sjálfar
Íslendingasögurnar.
Sjálfstæðisbaráttan gekk ekki
út á að stofna nýtt ríki, hún snér-
ist um að endurreisa hið forna
menningarríki þjóðveldisins.
Eins og alsiða er þegar nýlendur
brjótast undan erlendum yfirráð-
um vísuðu Íslendingar í sína gull-
öld. Samkvæmt þjóðernisróman-
tíkinni ríkti hér gullöld á meðan
Íslendingar véluðu sjálfir um
eigin mál en hnignunartímabilið
hófst þegar Ísland komst undir
erlend yfirráð.
Þessa sáu menn stað í bók-
menntunum. Íslendingasögurn-
ar þóttu merki um það göfugasta
sem mannsandinn hafði getið
af sér. Og göfgi er ekkert grín.
Því var það að fræðimenn sam-
þykktu ekki að um grín gæti verið
að ræða í þessum helgu sögum.
Vissulega voru þar stórkarlaleg
ummæli sem hlæja mátti að; en
það sýndi einungis hve djúphygl-
ar sögurnar voru. Að sögurnar
sjálfar gætu að einhverju leyti,
eða jafnvel mestu, verið grín, það
var alveg fráleitt.
Skopstæling á skopstælingu
Halldór Laxness hóf útgáfu á
Íslendingasögunum um miðja
síðustu öld. Útgáfan sætti mikl-
um tíðindum, enda færði Laxness
málið til nútímahorfs eftir eigin
höfði. Hafi það ekki verið nægi-
leg vanvirðing við gullaldarbók-
menntirnar beit hann höfuðið
af skömminni þegar hann gaf
nokkrum árum síðar út Gerplu,
skopstælingu á Fóstbræðra sögu.
Það þótti djarft hjá Halldóri,
en jafnvel helstu gagnrýnismenn
gátu ekki lokað augunum fyrir
því hve bókin var góð og hún átti
sinn þátt í því að Laxness fékk
Nóbelinn.
Í Gerplu fer Laxness lengra
með þá hetjuímynd sem sköpuð er
í Fóstbræðrasögu. Þorgeir Hávars-
son víkur ekki fyrir neinum, ekki
einu sinni snjósköflum og veður þá
upp í mitti.
Skopstæling Laxness átti sinn
þátt í því að menn fóru að lesa
Íslendingasögurnar öðrum augum.
Árið 1987 skrifaði Helga Kress
bókmenntafræðingur grein sem
átti eftir að valda straumhvörfum í
túlkun Íslendingasagna. Þar bend-
ir Helga á að í Fóstbræðrasögu sé
að finna svo yfirgengilega fram-
setningu á hetjuímyndinni að aug-
ljóst megi vera að um skopstæl-
ingu sé að ræða. Gerpla var því í
raun skopstæling á skopstælingu.
Hið græskulausa grín
Íslendingar hafa löngum verið
sannfærðir um að þeir séu mikli
húmöristar. Svo allrar sanngirni
sé gætt á það líklega við um flest-
ar þjóðir að þær telja sig öðrum
fyndnari.
Þegar fyrstu dagblöðin komu
fram á sjónarsviðið í kringum
aldamótin 1900 var þar að finna
skopsögur. Stundum voru þær
þýddar úr erlendum blöðum,
en oft og tíðum var þar að finna
alíslenskar sögur.
Hinar íslensku skrítlur einkenn-
ast fyrst og fremst af orðheppni.
Oftar en ekki eiga nafngreindir
menn í hlut, sagt er frá samtöl-
um þar sem hnyttin tilsvör falla.
Dæmi um slíkt má sjá úr Ísafold
veturinn 1889 til 1890:
„Þegar Kristján prófastur
Jóhannsson, sálmaskáld, var
prestur í Stafholti (1766-1806),
kom Finnur biskup Jónsson þangað
einu sinni á vísitazíuferð. Honum
þótti kirkjan þar í lélegu standi og
fór um það nokkuð hörðum orðum
við prófast. Prófastur kannaðist
við, að svo væri; „en mér finnst“,
bætti hann við, „ekki hlýða að dótt-
irin sé prúðbúin, meðan móðirin
situr í sorgum“. Móðirin var dóm-
kirkjan í Skálholti, biskupssetrinu,
er hafði verið næsta hrörleg um
þær mundir og eigi stórum betri
en Stafholtskirkja.“
Þarna sjást öll einkenni hins
græskulausa gríns, dáðst er að
gáfum og snilli þeirra sem sögurn-
ar fjalla um. Þegar talað var um
íslenska fyndni var vísað í þessa
tegund gríns. Ekki skemmdi fyrir
ef vel ort vísa fylgdi með.
Samviskubit þjóðarinnar
Hinu græskulausa gríni sér
óvíða betur stað en í tímaritinu
Speglinum. Það var gefið út á frá
þriðja áratug síðustu aldar fram
á þann sjöunda og síðar endurút-
gefið í nokkur ár í byrjun níunda
áratugarins.
Blaðið kom út mánaðarlega,
lengst af, og gekk á lausasölu og
auglýsingum. Í því var að finna
umfjöllun um málefni líðandi
stundar, þar sem farið var háðu-
legum orðum um það sem hæst bar
í samfélaginu. Slagorð Spegilsins
voru í upphafi „Samviska þjóðar-
innar, góð eða vond eftir aðstæð-
um“ en breyttust síðar í „Sam-
viskubit þjóðarinnar“.
Páll Skúlason, Sigurður Guð-
mundsson og Tryggvi Magnús-
son voru ritstjórar í upphafi og sá
FRAMHALD Á SÍÐU 50
Húmör og blóðmör bestir súrir
Grín er gott og brúklegt við hinar ýmsu aðstæður. Það hefur fylgt mannskepnunni frá upphafi og er að finna í mörgum elstu
skriflegu heimildum, jafnt hér á landi sem annars staðar. Grín stuðar og veitir útrás, getur sært og lyft upp, afhelgað og veitt
ódauðleika. Kolbeinn Óttarsson Proppé leit yfir grínsögu Íslands og fann rauða þræði og samsvörun við grín í öðrum löndum.
Saga mannkyns er saga hinna undirokuðu. Frá
ómunatíð hafa hinir sterku kúgað þá veiku.
Þeir síðarnefndu hafa síðan fengið útrás fyrir
ömurlegt hlutskipti sitt í gamansögum. Þá
skiptir engu hvort um er að ræða íbúa evrópskra
nýlendna sem þurftu að sýna nýlenduherrum
virðingu í hvívetna, eða íslenska vinnumenn sem
fastir voru í fjötrum vistarbandsins og áttu allt
sitt undir húsbændum sínum. Íslenskt vinnuhjú
hefur hlegið að þessum brandara, þó við sjáum
kannski ekki margt fyndið við hann í dag:
Maður nokkur kemur á bæ og spyr bónda
hvort hann vanti ekki vinnumann. Bóndi játti
því. Bóndi spyr mann hvað hann kunni til verka.
Maður svarar: Slegið get ég ekki. Rakað get ég í
þurru, en það geri ég ekki.
Þá má teljast víst að íbúar ónefndrar nýlendu
hafi velst um af hlátri yfir þessum brandara:
Tveir vinir lágu undir tré við ströndina og
nutu sólarinnar. Nýlenduherra gengur hjá og
spyr vegar til næsta þorps. Langa hríð svöruðu
vinirnir engu, en síðan lyfti annar þeirra löppinni
og benti með henni í rétta átt.
Lesendur Fréttablaðsins eiga kannski erfitt
með að sjá húmörinn í þessu, en undirokuðum
Afríkubúum sem áttu líf sitt undir því að sýna
nýlenduherrunum tilhlýðilega virðingu hefur
þótt þetta meinfyndið. Hið sama á við um
vinnumanninn íslenska. Að ímynda sér að hægt
væri að sýna væntanlegum húsbónda slíkt
fálæti að geta hvorki né nenna að vinna hefur
þótt fyndið.
Þarna er það ósvífnin sem hefur veitt hinum
lægra settu útrás í misömurlegri tilveru sinni.
■ HJÖRTUN SLÁ EINS Í SÚDAN OG GRÍMSNESINU
ELSTI ÞEKKTI BRANDARINN? Eftirfarandi brandari fannst í egypsku myndletri frá um 2000 f. Kr.: Hvað gerirðu þegar Faraó leiðist? Fyllir bát af stúlkum eingöngu íklæddum
netum, lætur þær sigla eftir Níl og Faraó fær að veiða. Þarna má sjá ýmislegt sem við þekkjum í húmör í dag, svo sem kynlíf og karlrembu. Halldór Baldursson myndskreytti.