Ný saga - 01.01.2000, Qupperneq 18

Karl Grönvold
S. Thoronhsso/? /339
Mynd 2.
Úr grein Sigurðar
Þórarinssonar
um uppgröftinn í
Þjórsárdai sumarið
1939. Hér sést
Landnámslagið
(merkt Vll+b) liggja
óhreyft undir vegg-
hleðslu, en askan
frá Heklugosinu
1104 leggst svo
upp að garðinum.
lögum í afstæða tíma- og aldursröð sem síðan
var hægt að tengja saman milli landa og
heimsálfa í eina samfellda jarðsögu. Þetta
byggði á þeirri einföldu grunnreglu að í ein-
stökum jarðlagasniðum væru lögin alla jafna
í réttri aldursröð - það elsta neðst en það
yngsta efst. Steingervingar voru síðan notaðir
til þess að tengja jarðlagasyrpur milli svæða.
Þessi afstæða jarðsaga eða röð atburða var
því vel þekkt þó allt væri í óvissu um raun-
verulegan aldur í árum.
Það sama á við um jarðveg á íslandi - hann
þykknar ofan frá þegar fok sest ol'an á hann
og blandast lífrænum gróðurleifum. Öskulag
sem leggst ofan á slíkan jarðveg grefst smám
saman undir nýmyndun ofan frá þegar jarð-
vegurinn þykknar. Öskugos standa jafnan
slutt og tákna því mjög afmarkaðan tíma í
jarðvegsmynduninni og öskulög þurfa ekki að
vera þykk í upphafi til þess að varðveitast og
vera þannig aðgengileg í jarðveginum.
Jarðvegur á íslandi hefur allur myndasl
eftir lok síðasta kuldaskeiðs fyrir um tíu
þúsund árum. Af þeim tíma eru rúm ellefu
hundruð ár söguleg samkvæmt tímatali Ara.
Sigurður notaði sér hina afstæðu niðurröðun
öskulaga í jarðvegi til að byggja upp afstætt
tímatal eða öskulagatímatalið og efsta hlut-
ann tengdi hann við tillækar sögulegar heirn-
ildir og l'ékk þannig raunaldur jarðvegsins.
Elslu sögulegar heimildir eru ekki langorðar
um eldgos sem mörg eru stuttlega nefnd en
það notaði Sigurður til þess að þekkja þau.
Til að finna upptakaeldstöðina notaði hann
sér að hvert öskulag þykknar og verður gróf-
ara er nær dregur eldstöðinni og má þannig
tengja öskulagið við skráð gos í þeirri eldstöð.
Árið 1939 fór fram mikil fornleifarannsókn
í Þjórsárdal og annaðist Sigurður rannsókn
þeirra öskulaga sem grafið var gegnum.5 Varð
sú vinna svo uppistaðan í doklorsritgerð
hans.6
Um öskulög mynduð eftir landnám notaði
Sigurður sögulegar heimildir. Eftir um 1300
eru heimildir oft tiitölulega greinargóðar en
styttri og óvissari l'yrir þann tíma. Sigurður
nefndi yngsta öskulagið í jarðvegssniðunum
(frá Kötlugosinu 1918) númer I og taldi sig
síðan niður. Rétt undir elstu mannvistarleif-
um var lag sem fékk nafnið Vlla+b og var
strax byrjað að kalla Landnámslag. Viðbólin
a+b var vegna þess að lagið er tvískipt - a í'yrir
dökka hlutann og b fyrir þann ljósa. Frekari
fornleifarannsóknir hafa síðan sýnt það sama
- tvílila öskulagið Vlla+b liggur víða rétt
neðan við elstu mannvistarleifar og Land-
námslag því réttnefni. Þykknun lagsins sýndi
að það var upprunnið einhvers staðar á Torl'a-
jökulssvæðinu.
Öskulagið l'rá Heklu 1104 vafðist nokkuð
fyrir Sigurði í upphafi vegna þess að aska frá
Heklugosinu 1300 leggst beinl ol'an á það.
Gosið 1104 er eitl það l'yrsta sem sérstaklega
er nel'nt í annálum þannig að öskulögin þar
fyrir neðan urðu ekki tímasett eftir rituðum
heimildum.
Geislakolsmælingar ollu byltingu í aldurs-
ákvörðunum á fornleifum og var eina aðferð-
in lil að finna raunaldur á forsögulegum ösku-
lögum áður en ískjarnar komu til sögunnar.
Tilraunir hafa verið gerðar til að nota þessa
aðferð til að aldursgreina bæði elstu forn-
minjar og Landnámslagið. Aldursákvörðun-
um með geislakoli fylgir óhjákvæmilega tals-
verð óvissa - bæði í sjálfum mælingunum,
breytilegri framleiðslu á geislakoli í andrúms-
loftinu fyrr á öldum og uppruna og afstöðu
16