Fréttablaðið - 31.03.2012, Blaðsíða 32

32 31. mars 2012 LAUGARDAGUR
Hinn ágæti jarðvegsfræðingur, Ólafur Arnalds, skrifar grein
í Fréttablaðið 2. mars, þar sem
hann finnur hugmyndinni um sölu
á raforku til Evrópu flest til for-
áttu. Því miður eru slæmar villur,
jafnvel öfugmæli í flestum tölu-
liðum í greininni. Það er reyndar
ekki skrítið þó leikmönnum skriki
fótur því umræðan um orkumál
er almennt mjög ómarkviss og lítt
upplýsandi og engar tæknilegar
forsendur liggja fyrir um þetta
tiltekna mál. Ég ætla því að nýta
tækifærið til að leiðrétta misskiln-
ing sem er í gangi um þessi mál
með beinni tilvísun í töluliði Ólafs.
1. Með orkusölu um sæstreng
verður Ísland eins og nýlenda.
Nei, með sæstreng er flutt út
fullunnin vara á margföldu
kostnaðarverði af okkur og á
okkar forsendum. Nær væri að
kalla álverin nýlenduherra því
þau borga einungis kostnaðar-
verð fyrir raforkuna, langt
undir markaðsverði í Evrópu.
2. Raforkuverð til almennings
mun margfaldast. Þetta er rétt,
en íslenskur al menningur mun
í framtíðinni aðeins nota um
5% heildarraforkunnar (1/20).
Almenningur fær því hverja
krónu sem hann greiðir auka-
lega vegna hærra verðs allt
að 20 falda til baka, þ.e.a.s.
ef orkuauðlindirnar verða í
almennings eign, öfugt við t.d.
sjávarauðlindina í dag. Það yrði
stórkostlegur lífskjarabati að fá
að borga t.d. hálfa milljón auka-
lega fyrir orkuna en fá þá jafn-
framt 5 til 10 milljónir til baka
frá „nýlenduherrunum“, t.d. í
formi lægri tekju- og virðis-
aukaskatts.
3. Orkutap um sæstrengi er of
mikið. Tap við orkuflutning
yfir hafið verður líklega 5 til
10%. Stærsti hluti orkunnar
sem fluttur yrði út er hinsvegar
umframorka sem annars rynni
framhjá virkjunum hér á landi í
flóðum og í góðum vatns árum.
Þar sem raforku markaðurinn
hér á landi er takmarkaður að
stærð og engin tiltæk varaorka
er framleiðslugetan miðuð við
þurrustu vatnsárin. Í um níu
af hverjum tíu árum er því til
umframorka sem hægt er að
nýta með því að tengjast raf-
orkukerfum sem reiða sig ekki
að öllu leyti á jarðgufu eða
vatnsafl. Orkutap við flutning
um sæstreng er miklu minna
en sú umframorka sem vinnst
með betri nýtingu kerfisins hér
á landi. Þannig myndi t.d. mann-
gerði fossinn mikli í Hafrahvam-
magljúfri, sem myndast öll haust
þegar Hálslón fyllist, nær hverfa
og sú „orkusóun“ í staðinn nýtast
í að lýsa upp stræti Evrópu. Þessi
aukna nýting vatnsins í Háls-
lóni myndi auk þess hjálpa mjög
til við að gera Jökulsá á Dal að
einni stærstu og bestu laxveiðiá
landsins.
4. Orka til útflutnings um streng
er ekki til. Það er miklu meiri
vatnsorka til en gert er ráð fyrir
í t.d. Rammaáætlun. Fjöl margar
endurbætur og viðbætur við
núverandi kerfi eru ekki inni í
neinum áætlunum, auk fjölda
umhverfisvænna virkjanakosta
sem enn hafa ekki verið skoðaðir,
en verða hagkvæmir við hærra
orkuverð. Þá mun sveigjan-
leiki útflutningsins valda því að
núverandi kerfi getur framleitt
mun meiri orku en það gerir nú
inn á lokað takmarkað kerfi. Ef
þetta dugar ekki, þá getum við
eftir um 20 ár byrjað að loka
einhverjum álverunum, þ.e.a.s.
ef þau geta þá ekki geta borgað
samkeppnishæft orkuverð. Ég
held reyndar að sæstrengurinn
muni valda því að raforkuverð
álveranna margfaldist á næstu
20 til 40 árum, eftir að núverandi
samningar renna út.
5. Þurfum að eiga til orku fyrir
samgöngur og skipastól. Sjálf-
sagt er að eiga orku til þessa en
þetta er mjög lítill hluti vatns-
orkunnar og sæstrengur breytir
þar engu um.
6. Nýta orkuna frekar hér á landi.
Með lagningu sæstrengs yrði
strax til mikil viðbótarorka og
þar að auki yrði raf magnið senni-
lega að mestu flutt út á daginn
þegar þörfin er mest og orku-
verðið margfalt hærra en um
nætur, þegar jafnvel væri hag-
stætt að flytja inn rafmagn til
Íslands. Nefna má að í mörgum
árum flytja Norðmenn inn meiri
raforku en þeir flytja út, en
verðmunurinn er margfaldur.
Í Evrópu er raforka að mestu
framleidd með kjarnorku, kola
og olíustöðum, auk vindmylla.
Engin þessara orkuvera geta
aukið eða minnkað framleiðslu
sína eftir þörfum markaðarins.
Því er sveiflum, t.d. milli dags
og nætur, mætt með því að
byggja dæluvirkjanir (e. pum-
ped storage) sem framleiða raf-
magn á daginn en nota rafmagn
til að dæla vatni upp í lón á nótt-
unni. Þarna er tapið a.m.k. 20%,
þ.e.a.s virkjanirnar skila 20%
minni raforku en þær nota.
Íslensku vatnsaflsvirkjanirn-
ar gætu hugsanlega komið í stað
þessara „orkueyðingarstöðva“ í
Evrópu. Eingöngu þarf þá að auka
uppsett afl í núverandi virkjunum
hér, en það er í flestum tilfellum
mun ódýrara á hverja afleiningu
(MW) en að byggja dælustöðvar
í Evrópu. Aukið uppsett afl, sem
hefur hverfandi umhverfisáhrif,
myndi auk þess stórauka umfram-
orkuna með því að gera kleift að
nýta enn meira af því vatni sem
nú rennur framhjá. Strengur með
flutningsgetu upp á 500 til 1.000
MW hefur því líklegast óveruleg
áhrif á mögulega framleiðslu til
annarra nota, verði afl núverandi
virkjana jafnframt aukið. Í Noregi
er að jafnaði flutt út minna en 10%
af þeirri orku sem hægt væri að
flytja um strengina þaðan.
Ólafur nefnir réttilega að
íslenska vatnsorkan sé ekki stór
hluti raforkuþarfar Evrópu, en allir
hlutir samanstanda af mörgum
smáum. Allir jarðarbúar verða að
leggja sitt lóð á vogar skálarnar,
sérstaklega þegar það er þeim líka
hagstætt efnahagslega, og bætir
nýtingu takmarkaðra endurnýjan-
legra orkulinda heimsins.
Auðvitað kunna að vera ann-
markar á útflutningi um sæstreng,
tæknilega, stofn kostnaður mikill,
rekstur ó tryggur og orkuverð
óvissu háð. Það eru hins vegar
líklega svo miklir hagsmunir
fólgnir í þessum möguleikum
fyrir almenning að rétt og skylt
er að kanna þetta mjög vel. Þegar
niðurstaða liggur fyrir tökum
við ákvörðun út frá réttum for-
sendum. Það sem gerir þetta
fyrst og fremst áhugavert er hið
sérstaka eðli íslenska raforku-
kerfisins sem myndi hafa mikil
jákvæð samlegðaráhrif, yrði
það tengt við hið gjörólíka kerfi
Evrópu. Þetta virðist Ólafur, eins
og svo margir aðrir, því miður
ekki hafa áttað sig á, enda liggja
nær engar upplýsingar um þetta
fyrir. Það er allt í lagi að láta sig
dreyma stóra drauma um fram-
tíðina, þó allir draumar rætist
ekki, annars værum við sennilega
enn á steinöld.
Ég hef heyrt fólk sem er eldra en ég segja frá þeim tíma
þegar a.m.k. fjórir menn voru
öruggir fastagestir á alla tónleika
í klassíska geiranum. Þeir voru
gagnrýnendur fyrir blöðin fjögur.
Fólk í ýmsum menningargeirum
talar um það hvernig það var
mun meiri umræða um menningu
og listir í aðalfjölmiðlunum áður
fyrr. Sjálfan rámar mig í fylgirit
með blöðum sem fjölluðu af því-
líkri dýpt um menningarmál að
ég þurfti sem unglingur að klífa
langt upp í hillu að ná í orðabók til
þess að skilja hvað var sagt.
Nú er öldin önnur og menn-
ingarumfjöllun er eins og fjögra
blaða smárar innan um fréttir af
nýjasta kynlífsmyndbandinu sem
fannst með hinum og þessum
nafntoguðu einstaklingum. Það er
samt ekki laust við að smárarnir
séu heldur fölleitir núorðið. Mega
þeir muna fífil sinn fegri eða er
það bara ímyndun einhvers sem
er ekki nógu gamall til að muna?
Þá sjaldan að eitt af þeim síðustu
stráum sem eftir standa af tónlist-
arrýni birtast á síðum blaðanna
eða heyrast í útvarpi veltir maður
því fyrir sér hvort það væri ekki
alveg eins gott að sleppa þeim,
hvort þeir geri nokkuð fyrir menn-
inguna yfir höfuð?
Ítalska tónskáldið Luciano
Berio lét eitt sinn hafa eftir sér að
það sem hann vildi helst að Ítalir
flyttu út væri tónlistargagnrýni.
Sú staða sem hann tók eftir að
gagnrýnendur víða lentu í virtist
vera svo óbærileg að hún hlyti að
leiða af sér mannvonsku. Það er
eitthvað óeðlilegt við að það eina
sem felst í starfslýsingu einhvers
sé að segja hvað honum finnst um
samtímalistamenn. Því að til að
krítík sé einhvers virði þarf hún
að spretta upp úr virðingu fyrir
viðfangsefninu.
Ef ég missi af tónleikum er
gaman að heyra frá öðrum hvað
þar fór fram, finna einhvern þef
af því. Auðvitað er ekki slæmt ef
góður penni getur komið slíkri
upplifun vel í orð sem gerist
á tónleikum. Það sem gagn-
rýnandinn bætir ofan á er „sér-
þekking“. Hann reynir að búa til
eitthvað sem sumir myndu kalla
„kenninga ramma“ og nefna ein-
hver nöfn eða gefa sér tækni-
legar forsendur fyrir því sem
við komandi er að segja. Þetta
er allt gott og blessað nema
þegar þessi sérþekking er bara
hreinlega ekki fyrir hendi og
gagn rýnandi hendir fram full-
yrðingum um eitthvað sem er
utan sér þekkingar viðkomandi,
viðurkennir ekki fáfræði sína á
ákveðnu sviði og hreinlega bara
lýgur tilviljanakennt. En stundum
er ekkert eftir nema „mér finnst“
og „mér fannst“ en af hverju þarf
sérstaka stétt manna til að sjá um
það að finnast eitthvað? Eru ekki
allir jafn góðir í því?
Það að lýsa tónlist getur verið
eins og að lýsa litum fyrir blindum
manni. Þegar samtímatónlist
er annars vegar er það jafn-
vel erfiðara. Þó ég lifi og dvelji í
samtímatónlist eru straumar og
stefnur svo óteljandi að það er
ómögulegt að nokkur maður geti
haft þá yfirburða þekkingu á allri
samtímatónlist að hann geti sest í
einhvers konar dómarasæti.
Það er ekki bara að tónlistar-
gagnrýnendur á Íslandi þekki lítið
af tónlist eftir 19. öldina heldur
er sú hugmynd sem þeir hafa um
sjálfa sig ennþá á 19. öldinni. Eins
og allir sitji við sama borð og einn
fagmaður geti lýst leiknum og
leikið einhvers konar dómara. Sú
hugmynd er orðin ósköp þreytt og
eftir því þreytandi.
Auðvitað kunna að vera annmarkar á
útflutningi um sæstreng, tæknilega,
stofnkostnaður mikill, rekstur ótryggur
og orkuerð óvissu háð. Það eru hins vegar líklega svo
miklir hagsmunir fólgnir í þessum möguleikum...
Það er eitthvað
óeðlilegt við að
það eina sem felst í starfs-
lýsingu einhvers sé að
segja hvað honum finnst
um samtímalistamenn.
Draumurinn um raforkusölu til Evrópu
Á Akranesi er varðveitt eina skipið úr þilskipastóli Íslend-
inga frá fyrri tíð. Þetta er Kútter
Sigurfari, en þessi gamla skúta og
háu möstrin hennar, sem ber við
himin á Safnasvæðinu á Akranesi,
er fyrir löngu orðin eitt helsta
tákn bæjarins. Hin 127 ára saga
kúttersins er merkileg og við-
burðarík og víða bar hann hrausta
og sæbarða skútukarla með salt og
hrím í skeggi og björg að landi, uns
hann loks lagðist varanlega í höfn
þegar hann var fluttur á Safna-
svæðið á Akranesi árið 1975. Og
þar er sá gamli enn, almenningi
til skoðunar og skemmtunar og
menntunar; einstakur og ómetan-
legur þáttur í varðveislu og miðlun
fróðleiks um atvinnusögu og
menningu íslenskrar þjóðar.
Þegar líða tók að 120. ári kútt-
ersins fór að bera á umtalsverð-
um skemmdum á skipinu, enda
hafði það þá lengi staðið óvarið
gegn óblíðu íslensku veðri og
engin efni eða olíur virtust ná að
verja það frosti og snjó, vatni og
vindum. Gerðar hafa verið sér-
stakar skoðanir á ástandi skipsins
og allar segja þær sömu sögu. Að
óbreyttu, og raunar mjög fljótlega,
verður kútterinn orðinn ónýtur,
eða a.m.k. svo illa farinn að hætta
getur skapast af honum fyrir börn
og fullorðna og því er óhjákvæmi-
legt að fjarlægja skipið af Safna-
svæðinu á næstu misserum ef
ekkert verður að gert.
Þann 16. janúar 2007 var undir-
ritaður samningur menntamála-
ráðuneytisins og Akraneskaup-
staðar um endurgerð Kútters
Sigurfara og var með þeim samn-
ingi að því stefnt að koma skipinu
í sjófært ástand. Hófst þá frekari
undirbúningur þessa verkefnis, en
þó var ljóst að þessi fjárhæð myndi
hvergi nærri duga til að klára það
og því þurfti að tryggja frekari
fjárframlög. Nánari skoðun á
skipinu leiddi svo í ljós að ástandi
þess hafði hrakað hraðar en áður
hafði verið talið; skemmdir á því
voru mun meiri og kostnaður við
endurgerð því talsvert meiri en
fyrri áætlanir gerðu ráð fyrir.
Áföll í efnahag þjóðarinnar
síðustu ár hafa svo endanlega koll-
varpað fyrri hugmyndum um upp-
byggingu og endurgerð Kútters
Sigurfara í þeirri mynd sem lagt
var upp með. Forsendur fyrir fjár-
hagslegri aðkomu annarra aðila,
sjóða og fyrirtækja hafa enn
fremur mikið veikst eða brostið.
Enn hefur ekki náðst niðurstaða
um hvert framhaldið á að verða og
á meðan versnar ástand kúttersins.
Starfshópur, sem skipaður var
af eigendum kúttersins (Akranes-
kaupstaður 90% og Hvalfjarðar-
sveit 10%) í febrúar árið 2010 og
í sátu einstaklingar sem hafa sér-
þekkingu á þessu sviði, komst að
þeirri niðurstöðu að bráðnauðsyn-
legt og brýnt væri að koma skipinu
í skjól til að verja það frekari
skemmdum. Hópurinn leggur til
að byggt verði yfir kútterinn en að
því loknu megi taka langan tíma
að vinna að endurbótum hans.
Slík endursmíði yrði í raun mjög
áhugaverð og fróðleg og aðdráttar-
afl í sjálfu sér fyrir almenning og
ferðafólk að fylgjast með og jafn-
vel taka þátt í.
Þær tillögur sem nú er unnið
eftir miða þess vegna að því að
koma skipinu í skjól og hefja að
því loknu endurbætur og við gerðir
á því. Hugað yrði að öðrum verk-
efnum samhliða þessu og má nefna
sem möguleika í því sambandi
sýningu og fræðslu eða nokkurs
konar safn um sögu Kútters Sigur-
fara og skútuöldina. Það er þó ljóst
að ekki verður hafist handa við
þetta verkefni án aðkomu og þátt-
töku ríkisins. Verkefnið er einfald-
lega stærra en svo að eigendur
skipsins ráði við það einir.
Tími til að taka ákvarðanir
um framtíð Kútters Sigurfara er
knappur því að hann er að grotna
hratt niður. Valið stendur á milli
þess að hefja, helst strax á þessu
ári, framkvæmdir sem miða að því
að koma skipinu í skjól eða að taka
ákvörðun um að hluta skipið niður
og fjarlægja af Safnasvæðinu og/
eða líta svo á að skipið sé ónýtt og
farga því. Hér þarf að vinna hratt
og því er mikilvægt að allir sem
að málinu koma séu meðvitaðir um
stöðu þess og þá ekki síst íbúar á
Akranesi, sem mega ekki til þess
hugsa að Kútter Sigurfari hverfi af
sjónarsviðinu.
Ég vil því að lokum skora á
mennta- og menningarmálaráðu-
neytið og alla þá sem áhuga hafa
á varðveislu og miðlun íslenskrar
atvinnu- og menningarsögu, við-
haldi gamalla tréskipa og gamals
verklags við smíði þeirra og skilja
mikilvægi alls þessa fyrir sjálfs-
mynd þjóðarinnar að koma nú
skjótt og rösklega að því með
eigendum Kútters Sigurfara að
forða því menningarslysi að hann
ónýtist í höndunum á okkur.
Þjóðarskútan Kútter Sigurfari
í kröppum sjó
Að fjalla um tónlist
Orkumál
Þorbergur Steinn
Leifsson
verkfræðingur
Menning
Guðmundur Steinn
Gunnarsson
tónskáld
Tími til að taka ákvarðanir um framtíð
Kútters Sigurfara er knappur því að hann
er að grotna hratt niður. Valið stendur
á milli þess að hefja, helst strax á þessu ári, fram-
kvæmdir sem miða að því að koma skipinu í skjól eða
að taka ákvörðun um að hluta skipið niður...
Menning
Árni Múli
Jónasson
bæjarstjóri á Akranesi