Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 42

Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 42
Hannes Sigurðsson Landnáma hin nýja ■ Skammstafanir: Ll.. Listasafn Islands; LÁJ., Lístasafn Asgrims Jónssonar; L.R., Listasafn Reykiavikur; LA.S.I., Ustasafn A.S.I. Helstu heimildir: Aðalsteinn Ingólfsson: Klarval. Málari lands og vætta. Bókaforlagið Saga, Reykjavik 1981. Árni Sigurjónsson: Laxness og þ]óð- llflð. Bókmenntlr og bókmenntakenn- Ingaráárunum mllllstriða, Vaka-Helga- fell, Reykiavik 1986. Asgrímur Jónsson ISlálfsævisaga), skráð af Tómasi Guðmundssynl, Helgafell, Reykjavik 1945. Bataille, George: vislons ofExcess. Selectecl Wrltlngs 1927-1939, Allan Stoekl þýddi, Theory and History of Uterature, vol. 14, University of Minnesota Press. Björn Th. Björnsson: Islensk abstrakt- list Kjarvalsstaðir, Reykiavík 1987. BJörn Th. BJörnsson: Islensk myndlist. 1. bindi, Helgafell, Reykiavik 1964.2. bindi, Helgafell, Reykiavík 1973. BJörn Th. BJörnsson: Pon/aldur Skúla- son. Brautryðlandl islenskrar samtima- Hstar, Bókaútgáfan Þjóðsaga, Reykiavík 1983. Clark, T. J.: .Clement Greenberg's Theory of Art" í Frascina, F. (ritstj.): Pollockand After; the Crltlcal Debate, Harper and Row, London 1985, bls. 47-63. Dotremont, Chrlstlan: ,A propos de I' esposition Cobra. Conversation avec Svavar Gudnason le Peintre le plus Nordique de Cobra' i Les Beaux-Arts, no. 971, París 1962. Foucault, Michel: Power/Knowledge, The Harvest Press Limited, 1980. Gretor, Georg: Islands Kultur und selne lunge Malerel, Jena 1928. Guðbjörg Krlstjánsdóttlr: .Málverk KJar- vals' i Klarval. Aldarmlnnlng, Kjarvals- staðir, Reykjavík 1985. Guðrún Þórarlnsdóttlr og Valtýr Pétursson: Pórarlnn B. Porláksson, Helgafell, Reylgavlk 1982. Harrison, Charles: „The Ratlflcatlon of Abstract Art", Towards a New Art, Tate Callery, London 1980, bls. 146-155. Helmlr Þorlelfsson: Frá elnveldi tll lýð- veldls. Islandssaga eftir 1830, Bókaversl- un Sigfúsar Eymundssonar, Reykiavík 1973. Hrafnhildur Schram: Asgrimur Jónsson, Lögberg, Reykiavlk 1986. Indriði G. Þorstelnsson: Jóhannes S. Kjarvai. Ævlsaga, l-ll, A.B., Reykiavík 1985. Islenska bJúðfélaglö: Almenn kynning, nr. 1-5, Háskóli Islands, Reykjavík 1980. Jón Aðlls: Islenskt blóðemi. B.S.E., Reykjavik 1922. Krlstin Guðnadóttlr: Landskabets rolle I Islands Bllledekunst, Arósar 1988. Matthias Johannessen: Kiarvalskver, Helgafell, Reykjavík 1974. Matthias Johannessen: SculptorAs- mundur Svelnsson. An Edda In Shapes and Symbols, lceland Review Books, Reykjavík 1971 Ólafur Ragnar Grlmsson: Islenska valtiakerfið 1800-2000. Háskóli Islands, Reykiavík 1977. Ólafur Kvaran: Jón Engilberts, Ustasafn ASl, Reykjavik 1988. Ponzl, Frank: Flnnur Jónsson, A.B., Reykjavík 1983. Uttenreltter, Poul: Maleren Jón Stefánsson, Rasmus Navers forlag, Kaup- mannahöfn 1936. valtýr Guðmundsson: Islantisk kultur ved árhundredesklftet, Kaupmannahöfn 1902. Fj 42 •• T * olnir tímarit handa islendingum hnust '97 ffá því að hann hafi komið á þúsundir heimila meðan hann vann að ritröð sinni um íslenska myndlist. Honum varð ljóst að listmat eigandans stóð í beinu samhengi við ákveðið lífeviðhorf. Ekki kemur það á óvart, en bíðum við: „En sé hugað að hinu, hverjir eigi myndirnar sem á [Septemjsýningunum voru, sóttu sýningarnar og keyptu verkin, þá kemur fram mjög ákveðið þjóð- félagslegt mynzmr. Það voru fýrst og fremst rót- tækir menntamenn, rithöfimdar og skáld, og loks upplýstir, frjálslyndir borgarar, sem [voru orðnir leiðir á] „dauðum, hundleiðinlegum og slöppum“ myndum landslagshefðarinnar ...“ (Björn Th. Björnsson: Þorvaldur Skúloson, bls. 134). Þar höfum við það, en þó ekki alveg. Við eigum enn eftir að velta því fyrir okkur af hverju borgarastéttin varð höll undir módernisma. Eitt form af svari, sem listfræðingurinn og marxistinn T. J. Clark mundi sjálfsagt taka undir, er að segja að til þess að halda félagslegum völdum hafi borgarastéttin neyðst til að brjóta niður skýra sjálfsímynd sína og samt hafi flatneskja átt að tákna eitthvað, einhverja sérstaka og lífseiga eiginleika til þess fallna að greina menntamanna- stéttina frá almúganum. Utlistun gagnrýnandans Charles Harrisons á þeim skertu samsvömnum sem áhorfandinn fær skynjað milli ákveðinnar myndar eða hlutar og heimsins veitir okkur trú- lega enn betri vísbendingu. Óhlutbundin list tengist að hans mati einnig órjúfanlega auknum völdum millistéttarinnar. Harrison telur að óhlut- bundin list dragi athyglina frá tengslum sínum við hið nýja peningahagkerfi og því hverjir til- heyri og rilheyri ekki forréttindastéttinni — ann- ars vegar þeir sem halda því fram að þeir skilji óhlutbundna list og hins vegar þeir sem botna hvorki upp né niður í henni. Skilningurinn á óhlutbundinni list byggist fremur á trú og löng- un en á nokkrum merkingarrökum. Þessi skiln- ingur er því þekkingarfræðilega blindur þar sem óhlutbundið form X sem táknar Y er hvorki þar né hér og getur aðeins verið það með gagn- kvæmu samþykki listamannsins og áhorfenda sem hann leiðir í sannleikann. Með öðrum orð- um þá uppræta eða dylja „yfirskilvitlegar“ neyt- endaafstæður allan greinarmun á „raunsæi“ þeirr- ar myndlistar sem leitast við að tjá fýrirmynd og hins vegar hughyggju óhlutbundinnar listar. Til- trúin á svo fjarstæðukenndan þankagang endur- speglar það hve borgaraleg hugmyndafræði er veik fýrir getgátufræðum. Til að bæta fýrir „órök- rænt“ eðli óhlutbundinnar listar voru þróaðar kenningar til að vega upp á móti smækkun hins tilvísaða inntaks. Niðurstöður þeirra réttlætinga er ekki hægt að sanna eða afsanna. Af þeim sök- um, ályktar Harrison, virðist óhlutbundin list og framsetningarmáti hennar eða réttlæting aðeins geta orðið kreddukennd, formleg og valdsmanns- leg hugmyndaffæði. Engar kenningar um óhlutbundna list hafa verið settar fram hér á landi, að minnsta kosti eng- ar sem orð er á gerandi. Allavega á eftir að ákvarða það hvort þróun módernismans á íslándi samræm- ist sjónarmiði Clarks og Harrisons. Hins vegar leiddi athugun mín á dagblaðagagnrýni frá alda- mótum fram til 1965 í ljós að greinilegar breyting- ar urðu á tungutaki og málnotkun gagnrýnenda á þessu tímabili. f smtm máli breyttist auðskilið tungutak fýrsm gagnrýnendanna sem lém skoðun sína í ljós við almenning smám saman í ruglings- legar samræður, skáldlegar údistanir á myndræn- um vandamálum, menntamannaorðfæri og fíheyrt sambland af slangri og fornri málnotkun. Fjórða kynslóð málara og myndhöggvara, sem var undir áhrifúm alþjóðlegrar poppmenn- ingar og kom fram á sjónarsviðið með stofnun SÚM-hópsins árið 1965, hafði lítinn sem engan áhuga á landslagsmálverkum og var heldur ekki upptekin af þjóðernishyggju. Eins og meðal fýrstu landnámsmannanna varð landið að nýju einföld staðreynd lífsins — ætíð til staðar, en skipti þó ekki máli við listsköpun. Næstu tvo ára- tugina eða svo kom enginn „alvöru“ listamaður nálægt landslagsmálverkinu, nema á bakvið tjöld- in, og það var ekki fýrr en upp úr miðjum síðasta áratug að það skaut aftur upp kollinum sem full- gilt viðfangsefni. En það er nú önnur saga. Á nokkrum áramgum hafði landið þróast ffá Mynd 59 & 60: ÁSMUNDUR SVEINSSON Tröll, 1948 frumstæðu bændasamfélagi til fullmótaðs iðnað- arsamfélags og á þeim tíma hafði þjóðinni tekist að sigla inn í örugga höfn borgaralegrar dulúðar. Landið hafði verið numið að nýju. Kíðurstaaa Fyrir 19. öld, áður en sjálfstæðisbaráttan hófst, höfðu rithöfundar engan áhuga á landslagi og þjóðernishyggja var næstum óþekkt hugtak. Þór- arinn og Ásgrímur tóku upp þráðinn frá þjóð- skáldunum á miðri 19. öld og voru hvattir til dáða af Alþingi og einbeittu sér að því að mála ákveðna sögulega staði á landinu, sem má segja að hafi verið „þegnskylduverk“ unnið í því skyni að sameina þjóðina í nýju efnahagslegu og pólin'sku fýrirkomulagi og laga hana að staðháttum lands- ins. í kjölfar kreppunnar tók gamla stjórnmála- skipanin að liðast í sundur og um svipað leyti kemur Kjarval fram á sjónarsviðið með einkenni- lega og altæka jafnvægiskúnst sína. Myndir hans em sprottnar úr hugmyndaffæði gamla stór- bændaveldisins, en fela jafnffamt í sér hugboð um ffamtíðarsigur borgarastéttarinnar. Með tilkomu óhlutbundinnar listar leystist loks landslagið — hið trausta sameiningartákn — upp í heim brota og ráðgátna og þá slitnuðu þau sameiningarbönd sem ríkið þurfti ekki lengur á að halda, þótt nokkrar afsakanir kæmu fram undir kjörorðum þjóðernishyggjunnar í formi titla (Nína) og vísana til hefðbundins gildismats (Ásmundur). Þessi grófi útdráttur niðurstaðna minna verð- ur að duga á þessu stigi, en það em tvö efni í þessari sögu sem þarfnast nánari útskýringar við. Flestir húmanískir fræðimenn eru, að ég hygg, sáttir við þá skoðun að listin þrífist í ákveðnu samhengi, að til sé eitthvað sem kalla má texta- tengsl, að ok hefðanna, fýrirrennaranna og stíl- tegundanna takmarki það sem Walter Benjamin kallaði eitt sinn ofsköttun hins framleiðandi einstaklings í nafni sköpunarlögmálsins, en sam- kvæmt því á listamaðurinn að hafa gert verk sitt upp á eigin spýtur og upp úr sér óháð ytri að- stæðum. Samt eru menn tregir til að viðurkenna að pólitískur, stofnanalegur og hugmyndafræði- legur þrýstingur hafi sams konar áhrif á einstakan málara eða myndhöggvara, eins og með því væri verið að gera lítið úr listinni og verðleikum henn- ar sem alvarlegs rannsóknarefnis. Markmiðið með þessari ritgerð er ekki að óvirða listina með því að velta henni upp úr stjórnmálaskítnum. Þvert á móti: það sem mér gengur til er að segja að við skiljum betur úthald og varanleika gegn- sýrandi forræðiskerfa á borð við menningu ef við gerum okkur grein fýrir að innri hömlur þeirra á listamenn og hugsuði geta verið ffjósamar, ekki endilega þvingandi. Sérhver tilraun til að gera skýran greinarmun á hreinni og pólitískri þekk- ingu er því villandi. Með sömu rökum er hugtak- ið „landslagsmálverk“ á vissan hátt misvísandi flokkun þeirra efna sem fjalla um náttúruna vegna þess að það hljómar eins og eitthvað fagur- fræðilega hludaust, eitthvað sem er utan og ofan við hversdagsleikann. Þetta var list sem hjó út pólitískt rými, hún var orrustuvöllur andstæðra hugmyndaffæði- og siðferðisstefha, vettvangur ólíkra hagsmuna og merkingar, svið íhaldssemi og sjóndeildarhringur nýrra merkinga — allt undir formerkjum þjóðernishyggjunnar, þess félagslega og efhahagslega bankareiknings sem hin ýmsu valdasvið þurffi að leggja inn á. f stuttu máli kordagði þessi list landið að nýju, breytti hirðingjasvæði í jökulrákað taflborð þar sem myndlistin hafði aðeins einu, en engu að síður mjög mikilvægu hlutverki að gegna. í öðm lagi ætti niðurstaða mín að andæfa út- breiddri hugmynd um „mikla þróunarkeðju“ innan ffönsku ffamúrstefnuhreyfingunnar frá impressjónistunum gegnum Cézanne til kúbisma og um að stíllegar og hugmyndalegar flokkanir af því tagi séu tiltölulega hreinar og beinar. íslenskir listamenn virðast hafa stokkið yfir sum þessara „mikilvægu“ stiga, t. d. fiítúrisma og súrrealisma. Þeir hirm eitt og annað úr hverjum stíl, endur- skilgreindu og sneru við merkingu þessa mynd- máls, ósjaldan vegna misskilnings, og nýttu sér þetta í verk sín á margvíslegan hátt í samræmi við félagslegt og menningarlegt andrúmsloff hvers tíma. Eins og hjá Lewis Carroll getur upp þýtt niður og austur gemr þýtt vesmr í myndrænum skilningi þegar þetta myndmál hefur skipt um ríkisfáng. Með því að meta þessi verk á grundvelli þess stíls og þeirra hreyfinga sem íslensku lista- mennirnir kunna að hafa verið að líkja effir er verið að misskilja vægi þeirra. Allt sem eftir stæði væri aðeins enn eitt dæmi um einangraða speglun stórra alþjóðlegra kraffa. Þetta er ekki aðeins afar grunsamlegur mælikvarði heldur er með þessu stillt upp óæskilegri ímynd af „meisturum“ og „meistaraverkum“ sem allt annað reynir að líkja eftir og sem öll „minni háttar“ list eða jaðarlist er á endanum borin saman við með vafasömum gæðastöðlum, grundvallargildum stofhananna. I stað línulaga þróunar sem skiptist í ákveðin skeið höfum við kynnst víxlverkun milli andstæðra tilhneiginga ýmissa listastefna sem bæði birtist í inntaki og í litblæ og stíl. Þessir verk eru blend- ingar. Þau em bæði raunsæisleg (ekki bara natúralistísk lýsing á staðháttum heldur fjalla um söguna sem á rætur í landinu) og symbólísk (blanda af innhverffi sálffæði og nýrri andlegri- pólitískri samkennd af kynþáttalegum toga), bæði efniskennd og óhlutbundin, bæði hlutlæg og tjáningarfull. Ekki er heldur hægt að fjalla um íslenska myndlist á þessu tímabili út ffá andstæð- unni milli akademískrar og framúrstefhulistar, milli náttúm og ímyndunar, milli frjálsrar pensil- skriffar og teikningar. Áherslurnar hafa verið á það hvernig sum þessara frávika urðu til með því að tengja lands- lagsmálverkið pólitísku valdi. Auðvitað er ekki hægt að beita stjórnmálakenningu til að „tæma“ merkingu listarinnar. Gera þarf ráð fýrir innri (sálffæðilegum einkennum listamannsins) og öðmm ytri (fjölskyldu, starfsfélögum, fýrirrenn- urum o. s. ffv.) þáttum líka. Og ekki þrífst listin heldur í kynþáttalegu eða landffæðilegu tóma- rúmi. En ef við metum ekki afl breytilegra félags- legra skorða getum við ekki áttað okkur á þessum merkingarstigum heldur. ■ RitgerSin, sem ber heitid „Recolonizing the Land: Politics, Nationalism and the Icelandic Landscape Trodition", varskrijuS viS BerkeUy-hóskóLinn í Kdli- fomíu d vormánuSum 1990. Ámi Óskarsson þýddi úr ensku, stytti og endursagSi, en öllum neSanmáls- athugasemdum í ritgerSinni (153 talsins) var sleppt.
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100

x

Fjölnir

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Fjölnir
https://timarit.is/publication/985

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.