Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 34

Hannes Sigurðsson Landnáma hin nýja
Mynd 18
Þorvaldur Skúlason
Reykjavíkurhöfn, 1931
Mynd 19
Jón Engilberts
Mótmælaganga, 1934
Mynd 20, efst:
JÓHANNES S. KJARVAL
Kvöldsól við Hornbjarg,
1906
Mynd 21, í miðju:
JÓHANNES S. KJARVAL
Dverghamrar, 1922
Mynd 22, neðst:
JÓHANNES S. KJARVAL
Islenskir listamenn við
skilningstréð, 1922
Fj
34
•• n ■
o 1 n i r
tímarit handa
islendingum
hnust '97
Einar Olgeirsson lýsti því yfir árið 1921 að
vegna byltingarhugmynda sósíalismans hefði
verkamaðurinn öðlast stéttarvitund og gert sér
grein fyrir ömurlegum kjörum sínum. Að hans
mati hafði fyrri kynslóðum verið talin trú um að
raunverulegur andstæðingur þeirra væri persóna
danska konungsins, en með samningnum ffá
1918 hefðu skapast skilyrði til þess að verka-
mennimir gerðu sér grein fyrir því að orsakanna
fyrir bágum aðstæðum þeirra væri ekki að leita í
údöndum, heldur í kapítalísku samfélagi á
íslandi og hjá gróðabröskurum þess. Frá fúllveld-
isárinu og fram að kreppunni miklu 1929 hafði
verið fádæma efnahagsuppsveifla og sú litla upp-
reisn sem gerð var átti sér því ekki stað fyrr en
snemma á 4. áratugnum. Vísbendingar um þetta
má sjá í málverki Þorvaldar Skúlasonar (1906-
1984) Reykjavíkurhöjh (L.í.) [mynd 18], þar sem
sýndur er hópur þungbúinna daglaunamanna að
bíða eftir vinnu, og kolateikningu JóNS Encilberts
(1908- 1972) ffá 1934 sem heitir einfaldlega
Mótmalaganga (L.A.S.Í) [mynd 19]. Kreppan
mikla markaði vatnaskil í þessu efhi og olli
sundrungu, ný bandalög mynduðust í efstu stöð-
um samfélagsins og samfélagsleg eining fór þverr-
andi. Fjölræðistilhneiginga tók að gæta meira en
nokkru sinni fyrr. Hið gamla miðstýrða stjórn-
kerfi sundraðist og dreifðist í net smávelda sem á
einn eða annan hátt voru í nánum tengslum við
ríkisvaldið. Erfiðleikar við að komast inn á fisk-
markaði erlendis og stórkosdegt atvinnuleysi ollu
því að öfgastefnum til vinstri og hægri óx fiskur
um hrygg á sama tíma og marxískar kenningar
og fasistadlhneigingar áttu auknu fylgi að fagna
annars staðar í Evrópu. Til viðbótar við Alþýðu-
flokkinn (stofnaður 1916), Framsóknarflokkinn
(1916), Sjálfstæðisflokkinn, sem var stofnaður
1929 upp úr íhaldsflokknum (1924) og Frjáls-
lynda flokknum (1927), komu tvær nýjar stjórn-
málahreyfingar fram á sjónarsviðið snemma á 4.
áratugnum, Kommúnistaflokkur íslands (1930)
og Flokkur þjóðernissinna (1933) sem boðaði í
anda nasismans að ísland skyldi vera fyrir íslend-
inga eingöngu og mikilvægi þess að halda kyn-
þættinum hreinum (,,Rassenhygiene“). Slagorð
þjóðernissinna voru þó ekki jafneinskorðuð við
þá hreyfingu og æda mætti því að margir leiðtog-
ar þeirra voru einnig meðlimir í öðrum flokkum.
Kommúnistaflokkurinn var hins vegar einu
stjórnmálasamtökin sem voru algjörlega andvíg
þessari einangrunarstefhu. Það voru einkum
vinstri sinnaðir menntamenn sem studdu hann
og hann hafði fyrir vikið lítið fylgi í kosningum.
Þar að auki var sama fólkið oft leiðtogar flokks
og tengds þrýstihóps. Kosningar í flokkakerfi
minna um margt á fámennismarkað þar sem
kjósendur velja einfaldlega á milli flokksleiðtoga.
Eðli samsteypufyrirkomulagsins hér á landi hefur
jafnan komið í veg fyrir að kjósendur hafi vald til
að kjósa sér ríkisstjórn þar sem þeir verða að láta
sér nægja að koma flokksleiðtogunum í sterka
eða veika samningsstöðu innan valdakerfisins.
Svipað ástand einkenndi dagblöðin og að nokkm
marki útvarpið sem hóf starfsemi 1930. Blöðin
höfðu hálfgerð dáleiðsluáhrif á stjórnmálaskoðan-
ir ákveðinna þjóðfélagshópa og voru vettvangur
fyrir leiðtogana til að smðla að pólitískum að-
gerðum annars staðar í kerfinu. Þetta flokkunar-
net réð öllum helsm stofhunum og hafði frum-
kvæði að helsm starfsemi á öðrum sviðum — svo
sem bókmenntafélögum, efhahagsstarfsemi (þ. e.
Mynd 25:
JÓHANNES S. KJARVAL
Sumarnótt á Þingvöllum,1931
Á yflrborðinu virðast hafa átt sér stað róttæk umskiptí á ferli Kjarvals, en við nánari at-
hugun kemur í Ijós að svo skörp aðgreining milli hins fyrra og seinna á lítinn rétt á sér.
Allt sem Kjarval þurfti að gera til að bera af sér ásakanir um „landráð" var að setja grjót
og hraun í stað kúbísku byggingarheildanna í Ekspanótískri artifísjón.
bönkum og verslunarfélögum), hinni vinsælu
spíritistahreyfingu, bindindisfélögum, ung-
mennafélagshreyfingunni o. s. ffv. — og tók
ákvarðanir í fjölmörgum öðrum sérstökum mál-
um þar sem alls kyns þegnleg hollusta var sýnd.
Það sá sem sé um að greina kjarnann fiá hism-
inu. f staðinn dró ríkisvaldið sig í hlé, en hafði
engu að síður stjórn á öllum pólitískum og
félagslegum viðburðum sem áttu sér stað á
yfirráðasvæði þess líkt og kónguló í vef sínum.
Ríkið beitti valdi sínu ekki aðeins gegnum rit-
skoðun, útskúfun, höft og kúgun, enda hefði for-
ræði þess þá staðið á brauðfótum. Þvert á móti er
valdið („puissance") sterkt, eins og Michel Fou-
cault hefur iðulega bent á í rannsóknum sínum,
vegna þess að það „hefur áhrif á sviði ástríðunnar
— og líka á sviði þekkingarinnar. Því fer fjarri að
valdið komi í veg fyrir þekkingu, það framleiðir
hana.“ (M. Foucault: Power/Knowledge, bls. 59.)
Það er með þetta að baksviði — valdshugtak
Foucaults og tilkomu fleiri stéttasamtaka með
vexti verkalýðsfélaga, samvinnuhreyfingarinnar,
bændasamtakanna og ýmissa annarra þrýstihópa
— sem ég hyggst skoða verk Kjarvals sem virðist
ómeðvitað hafa lent í þeirri stöðu að skapa nýja
„ástríðufulla" vitund um íslenska landslagið.
egar Kjarval sýndi í Reykjavík í fyrsta sinn árið
1908 fánn gagnrýnandi blaðsins Austra sig knú-
inn til að rita lofgrein um hann 26. september og
lýsti honum sem ungum og efhilegum lista-
manni. Ekki er erfitt að sjá af hverju gagnrýnand-
inn var svona hrifinn. Þrátt fyrir viðvaningslega
meðferð mótífa hafði listamaðurinn sýnt svo að
ekki varð um villst að hann hafði „réttan“ skiln-
ing á íslenska landslaginu. Kvöldsól við Hombjarg
(einkaeign) [mynd 20] ffá 1906 hefur að geyma
alla þá þætti sem svo mjög voru dásamaðir á
fyrstu þremur áramgum aldarinnar. Astúðlegt
skin kvöldsólarinnar ljær myndinni rauða, hvíta
og bláa litatóna. Veðrið er stillt og sjórinn spegil-
slétmr þar sem bátarnir em á leið með aflann að
landi, dregnir eins og í trúarlegri leiðslu, að því er
virðist, líkt og Gunnar á Hlíðarenda, að stór-
Mynd 26:
JÓHANNES S. KJARVAL
Mynd frá Þingvöllum,1932
brotnu Hornbjarginu sem rís eins og guðdómleg
borg upp úr hafinu. Þetta er ortódox túlkun
hvernig sem á hana er litið.
Greinin var samin af vini Kjarvals og með-
limi í ungmennafélagshreyfingunni sem mjög var
mörkuð af þjóðernishyggju og hafði sem sitt
kjörorð „íslandi allt“. Kjarval féll vel að mark-
miðum hreyfingarinnar sem bóndasonur sem
hafði löngun og gem til að verða listamaður en
ekki efni á að stunda nám vegna fatæktar. Ung-
mennafélagshreyfingin leit á það sem heilaga
skyldu og nauðsynlegan hluta af baráttunni fyrir
ffamtíð íslands að aðstoða listamanninn við að
afla sér fullnægjandi mennmnar í greininni.
Skipulagt var happdrætti í þessu skyni árið 1911
og þá um haustið sigldi Kjarval til London með
það í hyggju að fá inngöngu í Konunglegu lista-
akademíuna. Umsókn hans var reyndar hafhað
og hann neyddist til að hefja nám í Kaupmanna-
höfh eftir vetrarlanga dvöl í London. Kjarval var
ólíkt hamlaðri en Jón. Hann stóð í mikilli þakk-
arskuld við hreyfingu með ákaflega skýra hug-
myndaffæði og meðlimir hennar fylgdust grannt
með hverju skrefi í þróun hans. Það er hins vegar
vafasamt hvort Kjarval hafi sjálfur haft sérstakan
áhuga á að endurgera sólríkar landslagsmyndir
Þórarins og Ásgríms. Fyrsta tímabilið á ferli hans,
sem einkennist af því að hann velur það sem
hann álímr best úr ýmsum átmm og gerir til-
raunir, virðist einmitt benda til hins gagnstæða. Á
tímabilinu 1912-1929 gudaði Kjarval við næst-
um hvern einasta anga af ffamúrstefhu sem hann
komst í tæri við og fléttaði off saman þessum
margvíslegu áhrifum svo að mjög erfitt er að
greina áhrifavalda hans í sundur og rekja þá aftur
til ákveðinna stíltegunda eða „meistara", saman-
ber t. d. Dverghamrar (1922, einkaeign) [MYND
21] og íslenskir listamenn við skilningstréð (ca.
1919, L.Í.) [mynd 22].
Það má ímynda sér hvílíkum vonbrigðum
Kjarval hefur valdið mörgum trúum velgjörða-
mönnum sínum, einkum þar sem listamaðurinn
kaus á þessum tíma að sniðganga íslenskt lands-
lag að mesm. Langstærsta áfallið kom þó effir að
Kjarval hafði dvalist vetrarlangt í París og >-
Mynd 27:
JÓHANNES S. KJARVAL
Kvöldsól við Vffilfell,1934