Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 39

Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 39
Hannes Sigurðsson Landnáma hin nýja var strit bóndans útmálað sem gefándi og skaj> andi, í samræmi við lögmál náttúrunnar, en fatækt, þolinmæði, seigla, iðni og einangmn voru taldar höfúðdyggðir sem stuðluðu að mannlegri fúllkomnun. Kjarval virðist hafa gen sér far um að laga myndlist sína og persónuleika að þessum hug- myndum. Til dæmis ritaði hann nokkrar greinar í MorgunblaSið árið 1922 þar sem hann for- dæmdi sóðaskapinn og fátæktarhverfin í höfúð- staðnum og gaf út dagskipanir til að minna fólk á ýmislegt, eins og að taka ofan fyrir fúglum og blómum, hversu hollt gæti verið að anda og hve hvalir væru yfirnáttúrulega gáfaðir. En það sem er mikilvægara fyrir umfjöllun okkar en skraudeg hegðun Kjarvals em andlitsmyndir þær sem hann gerði af bændum ca. 1926-28 (L.í.) [mynd 41, 42, 43] sem koma nú fyrir sjónir eins og mynd- skreytingar við bók Guðmundar Hannessonar, Körpermasze und Körperproportioner der Islander, og grein Sigurðar Nordals um bændur í Austur- Skaftafellssýslu. Þótt sumar andlitsmyndirnar séu merktar með nafni ákveðinna manna í sveitasam- félaginu er höfúðið greint frá búknum og látið bera við auðan bakgrunn á þann hátt að mynd- irnar fá nafn- og tímalaust, jafnvel draugalegt yfirbragð. Hver hmkka og ójafna á þessum veðurbörðu andlitum er sýnd af ýtrusm ná- kvæmni svo að það fari ekki ffamhjá okkur að þessir menn hafi hlotið æðri menntun hjá móður náttúm. Að minni hyggju em þessar andlits- myndir myndlíkingar af óbyggðunum. Þær búa yfir samskonar tvöfeldni og hið fræga dæmi Ludwigs Wittgensteins af önd og kanínu. Þær eru myndir af bændum og um leið eins konar loft- myndir af grýttum landsvæðum. Það þarf ekki mikið ímyndunarafl til að átta sig á hvernig þær samsvara landslagsmyndum Kjarvals á 4. ára- tugnum. Þessar „bændalandslagsmyndir“, eins og við gemm kallað þær — en andlit þeirra em margfölduð, afmynduð og falin, ef svo má segja — og hugmyndirnar um „Rassenhygiene“ sem lágu þeim til grundvallar virðast óaðskiljanlega tengdar viðhorfi hans til grjóts og hrauns. Þessu til smðnings má benda á „Blómaandlit“ hans [MYND 44, 45] sem hann hóf að mála síðla á 3. áratugnum og líta má á sem millistig milli grein- anna tveggja, bændamyndanna annars vegar og landslagsmyndanna hins vegar. Þetta er snúin röksemdafærsla og kannski fúllsmttaraleg. Rétt er að skýra þetta ögn bemr. Kjarval hefúr orðið fyrir óbeinum áhrifúm af þeim umræðum og rimm sem settu sterkan svip á menningarlíf á 3. áratugnum og lýstu tak- markalausri aðdáun á bændum þegar hann gerði andlitsmyndir af þeim í stíl sem er einstæður á ferli hans, en þær má tímasetja ca. 1926- 1928, eða á þeim tíma þegar slík umræða náði hámarki. Veðurbarin andlit þessara bænda, sem em fúlltrú- ar bænda almennt, vísa sterklega til þess um- hverfis sem skóp þá — ör og augu þeirra tákna ár, hæðir, hlíðar, hraunbreiður og gíga o. s. ffv. Eftir að vera búinn að grauta í ýmiss konar ffamúrstefnu fyrir kreppuna og láta landslag eiga sig að mestu leyti í tvo áratugi tók Kjarval allt í einu að fást við þetta myndefni á þann hátt sem áður hefði verið nassmm óhugsandi. í þeim mál- verkum sjáum við ummyndaða bændur, anda forfeðranna, sem hafa verið felldir inn í lands- lagið til að gefá til lcynna að sagan eigi sér ræmr í landinu. Landslagsmyndir Kjarvals sefá og hugga áhorfandann — hafa áhrif á sviði ástríðunnar — og festa hinn einsleita veruleika í sessi með því að Mynd 40: ÁSGRlMUR JÓNSSON Hafnafjarðarvegurinn, 1931 Sigurður Nordal var einn þeirra íslensku fræðimanna sem gripu á lofti hugmyndir um að óblíð náttúran sem íslendingar hefðu þurft að kljást við öldum saman væri meginástæðan fyrir yfirburðum kynþáttarins þar sem hann hefði þurft að sæta ströngu náttúruvali samkvæmt lögmálum hins féiagslega Darwinisma. færa til sjálfsvitund þjóðarinnar, hún tengist nú ekki „notalegum“ býlum við lygnar ár og stór- brotnum bláum fjöllum undir góðlátlegum sól- ríkum himni, heldur mosa og hraunbreiðum — hinum ógnvænlegri hliðum íslensks landslags. Efnahagslegar þrengingar (þ. e. heimskreppan) eru í fúllveldinu tengdar náttúrusögu, sögu lands og þjóðar, og þjóðin mun að lokum sigrast á þessum erfiðleikum, alveg eins og henni tókst að lifa af eldgos og frostavemr í aldanna rás. Og á þann hátt virðast myndir Kjarvals veita nokkurt öryggi. ímyndin af landinu sem Kjarval kynnti var raunar svo heillandi að þjóðin kýs enn þann dag í dag fyrst og fremst að horfa á það með augum hans. Við emm að fast við erfitt efni (sem eflaust er mjög viðkvæmt líka) og við verðum aftur að byggja á „þefskyni" okkar, eins og varðandi Þór- arin og þjóðfánann, ffekar en harðsoðnum skiln- ingi. Hin einsleita skipan er ekki beinlínis bygg- ing sem við getum gengið auðveldlega í kringum og mælt upp og niður. Samt kynnum við að skynja hvers konar rétti verið er að matreiða í kjallaranum og getum dregið einhverjar ályktanir. En misskiljið mig ekki. Kjarval er ekki málari Þriðja ríkisins og vissulega er ekki hægt að gefa neina tæmandi mynd af list hans í svo smttri grein — hann er eins og William Blake (að því leyti að hann er hinn spámannlegi listamaður sinnar kynslóðar), Joseph Beuys („gangandi listaverk“, en sjálfsprottnir gjörningar hans voru framdir löngu fyrir daga „gjörninga“, þótt hann vinni, að því er virðist, með en ekki gegn stofn- anamyndun, ólíkt Beuys og Blake) og Andy Warhol (í snjöllum aðferðum við að vekja athygli á sjálfúm sér) — allir í senn. En á þessu stigi beinist áhugi okkar ekki að sálarlífi listamannsins og innri gerð málverka hans, aðeins þeirri félags- legri umgjörð sem þau lýsa. Allt leitar aftur til upphafsins. Árið 1927 sýndi Kjarval mttugu af mannamyndum sínum sem fengu afar loísamlega dóma bæði hjá al- menningi og gagnrýnendum. Nokkru síðar gerði hann fimmtíu myndir af bændum til viðbótar. Menntamálaráðuneytið keypti þær allar snemma árs 1928, árið sem það var stofnað, fyrir 100 krónur hverja. f þá daga samsvömðu 5000 krón- ur góðum árslaunum verkamanns. A fimmtugsafmæli Kjarvals árið 1935 gekkst íslenska ríkið fyrir sýningu á verkum hans sem gerði hann að þjóðmálara. Hann varð, í smttu máli sagt, að stofnun. Stærð sýningarinnar og viðhöfhin í kringum hana og fólksfjöldinn sem sótti hana átti sér ekkert fordæmi í landinu. Gat- an að sýningarsalnum var fánum prýdd, lúðra- sveit lék og kór söng við opnunina, forsætisráð- herrann flutti ræðu listamanninum til heiðurs, ljóð voru flutt og Guðmundur Finnbogason prófessor rakti síðustu skemmtisögurnar um hann. Utvarpað var beint ffá hátíðahöldunum. Allar 410 myndirnar sem sýndar vom seldust á fyrsm tveimur dögum sýningarinnar, en það var met sem ekki var slegið fyrr en hann sýndi aftur árið 1945, en þá hafði hver einasta mynd verið merkt seld eftir fyrsta hálftímann, eða þann tíma sem það tók að skrifa upp nöfnin á hinum heppnu kaupendum sem myndað höfðu biðröð utan við sýningarsalinn áður en opnað var. Kjar- val sem mætti þessari eftirspurn með því að gera u. þ. b. 6000 verk hafði greinilega tekist að gæða myndir sínar eiginleikum sem allir gám dást að. Það var undir áhorfandanum komið hvort hann leit á þær sem natúralisn'skar, „þjóðlegt yfirraun- sæi“, skynrænar abstraktsjónir eða áhrifamikil púsluspil. Til samanburðar seldi JOhann Briem (1907-1991), einn af ungu listamönnunum sem þóttu róttækir, aðeins eitt málverk þegar hann sýndi í Reykjavík 1934 og enga þegar hann sýndi aftur tveimur árum síðar. Svipaða sögu er að segja af Þorvaldi, Engilberts og myndhöggvaranum Sigurjóni Ólafssyni (1908-1982) sem allir reyndu að hefja feril í Danmörku vegna þeirrar andúðar sem hér ríkti gagnvart öllu sem bar keim af er- lendum uppruna. Kjarval bauð þjóðinni hins vegar sjónræna málamiðlun andspænis pólitískri spennu í samfélaginu og samt em myndir hans hallar undir módernisma, eins og við höfúm séð. I viðtali við Matthías Johannessen um yfirlitssýn- ingu sína á Charlottenborg 1964 sagðist hann einkum hafa fengist við tvenns konar gerðir af málverkum, þótt bilið á milli þeirra sé talsvert minna en hann lætur í veðri vaka: Það vargóð tilfinning að sjá gömlu myndimar aftur, kynnast þeim á nýjan leik, brosa til þeirra og kinka til þeirra kolli. Ég vissi að ég hefði ver- ið ánagður með þar þegar ég lét þœr afhendi, og þar sem ég var í engri sérstakri stemningu reikn- aði ég með, að þœr vœru ekki verri en þegar ég afgreiddi þar frá mér á sínum tíma. Ég hafði gleymt þeim mörgum, öðrum mundi ég eftir, og þetr minntu mig á það, sem ég hef verið að burðast við að gera ífrörutíu ár — aðfylla út í timabilið, sem var og er; það eru praktískar myndir, land séð með augum — auk þess Myndir 41, 42 & 43: JÓHANNES S. KJARVAL Andlitsmyndir af bændum,1927 fantasíur sem eru ekkert afkomuatriði, en hafa sennilega verið mér metnaðarmál, já kannski, ég veit það ekki, hvtld eða vinnugleði. Þar eru sambland af öllu mögulegu og ómögulegu, þœr geta verið abstrakt, eða hvað er abstrakt? (Kjarvalskver, bls. 63-64). Myndir 44 & 45: Varfærnar tilvitnanir Kjarvals og vísanir í mngutak módernismans höfðu brátt mótandi áhrif á verk og hugmyndafræði næsru kynslóðar á sama hátt og landslagsmálverkið hafði drottnað yfir myndlistinni á fyrsm fjómm áratugum aldar- innar. Verk hans em fyrirboði um nýja valdastétt — upphafningu borgarastéttarinnar, efni næsta kafia. >► JðHANNES S. KJARVAL Blómaandlit,l930 Fjölnir hwist '97 39
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100

x

Fjölnir

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Fjölnir
https://timarit.is/publication/985

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.