Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 58

Haraldur Jónsson í geimferð um ísland
Haraldur Jónsson
Islandsblár,
1996
Fj
58
olmr
timarit handa
islendingum
haust ‘97
gömul sannindi sem eru kannski senn að verða of
gömul til að eiga við okkur. Við erum nefnilega
óðfluga að missa bæði sakleysið og þá bæði mey-
og sveindóminn.
Þú ert líka stundum alltaf að hitta sama fólk-
ið hérna. Heilsa án þess kannski að tala beint við
alla. Það væri fullt starf. Maður er að rekast á ein-
hvern eða rekast utan í hann. Samt er aldrei hægt
að segja að við búum við mikil þrengsli. Sem ein-
kennir annars stærri borgir. Við emm miklu frek-
ar að missa okkur út í víðáttubrjálæði eða þá
innilokunarkennd. Mikilmennskubrjálæðið og
minnimáttarkenndina. Við sveiflumst gjarnan á
milli þessara tveggja öfga í almennum samskipt-
um.
Við gónum sömuleiðis út í eitt og á hvert
annað. Ágætur útlendingur skírði þess vegna
landið upp á nýtt: Eyesland. Augnalandið. Við
erum með botnlaus augu. Og þekkjumst þess
vegna úr í útlöndum.
Maður var alinn upp við að horfá ekki á
ókunnugt fólk. En gerir það samt.
íslendingar em forvitnasta þjóð í veröldinni.
Af því að þeir em svo einstakir. Einir og sér. Þeir
verða svo undrandi þegar þeir sjá einhverja aðra
manneskju. f þessu annars ffekar fámenna landi.
Þegar útlendingur birtist allt í einu hérna heima
högum við okkur stundum eins og íslenskur
sveitahundur, hlaupum til og geltum á
hann, en erum síðan horfin út í móa sem
hendi væri veifað.
Við viljum gjarnan vita úr hvaða átt
blóðið í okkur rennur.
Þetta er í rauninni ótrúlegt. Það vita
bara svo fair af þessu.
Franski eðlisfræðingurinn Blaise Pascal
sagði á sínum tíma að vandamál mannsins
byrjuðu þegar hann yfirgæfi herbergið sitt. í
dag hlýtur þó að vera í lagi að hringja í ein-
hvern.
Það er hringt f mig.
Þess vegna er ég til.
Einn af kostum íslendinga er að þeir
gera engan greinarmun á ímyndun og
áþreifánlegum veruleika. Ekki einu sinni á
lífi og dauða. Þegar einhver deyr þá er pant-
aður miðilsfúndur eftir erfidrykkjuna. Og
þar hitta ættingjarnir þann sem féll frá og er ný-
fárinn. Mannffæðingurinn Cristophe Pons líkir
þessu við nágranna; hinir lifándi og hinir dauðu
búa hver á móti öðmm við sömu götuna.
Flestir trúa því líka að íslendingasögurnar séu
vísindaleg sagnfræði. Að söguþráðurinn og at-
burðarás þeirra sé byggð á sannsögulegu. Alveg
eins og margar myndir á stöð eitt og tvö. „Based
on a true story”. Þetta finnst manni eðlilegt og
sjálfsagt. Kjaftasagan er til að mynda séríslenskt
listform.
Saga er alltaf sönn ef maður trúi henni.
Við geymdum söguna í munninum ffam
effir öldum, í hinni munnlegu geymd, rétt eins
og afhöggvinn líkamshluta sem þurfti að koma
volgum til skila svo að hinn svokallaði þjóðarlík-
ami héldist í heilu lagi.
Þessi sýn á veruleikann gemr auðveldlega
raskað raunveruleikatengslum óharðnaðs ung-
lings:
Þegar ég var til dæmis í menntaskóla var farið
í ferðir yfir vemrinn sem bám yfirskriftina „Ferð
á Njáluslóðir”. Kannski ekkert skrítið við það
heiti sem slfkt. Og maður steig upp í rútuna án
þess að hugsa út í það ffekar. Vissi ekki bemr þá.
Nema hvað. Þegar rútan rann inn í Rangárvalla-
sýslu urðu nemendurnir smám saman fýrir yfir-
skilvitlegri lífsreynslu. íslenskukennarinn byrjaði
þá að tala tungum og lýsa í smáatriðum hvernig
ímyndaðar söguhetjur af sfðum bókarinnar (þ. e.
Njálu í þessu tilviki) hreyfðu sig og lém þung orð
fálla ofan í annars mannlaust landslagið. Þannig
stóðu margar og ólíkar persónur allt í einu ljós-
lifandi fyrir framan augun á manni og voru
kannski að leggja eld að útihúsum eða sneiða út-
limi hver af öðrum hinum megin við glugga rút-
unnar. Og allt var þetta mjög sannfærandi. Að
vísu byggðist myndin á því hversu fær kennarinn
var í að teikna fi'gumrnar upp í loffið í kring.
Þetta var yfirskilvitleg reynsla vegna þess að á
þessum tíma voru tölvur ekki komnar í skólastof-
urnar, hvað þá þrívíddarforrit eða sýndarveruleiki.
Það er nefnilega það merkilega við þetta allt
saman; þessar rútuferðir ,Á Njáluslóðir” voru
eiginlega frumstæður sýndarvemleiki. Löngu áð-
ur en þeir voru búnir að þróa forritin fyrir hann
nægilega í Sílíkonvalley í Kaliforníu. Við vorum
ekki með nein þrívíddargleraugu eða rafmagns-
hanska á höndunum. Það eina sem þurfti var
rúta, venjulegt bólstrað langferðabílssæti og kenn-
ararödd sem talaði að vísu í gegnum hátalarakerfi
rútunnar. Það var nú öll tæknin.
Við liffim í mjög áhugaverðum sýndarveru-
leika frá degi til dags.
En það er þetta með uppmna íslendinga.
f rauninni eru verksummerkin fa. Hvað þá
sönnunargögn. Torfbæirnir eru flestir horfnir.
Það eina sem liggur eftir em tilviljunarkenndir
steinar. Sem ómögulega er hægt að fúllyrða eitt-
hvað um. Hvort þeim hafi verið raðað upp af
mannahöndum á sínum tíma og þá hægt að kalla
þá rústir. Eða þeir séu venjulegur jökulmðningur.
Síðan finnst silfúrsjóður f jörðu og menn byrja
strax að deila um hvort hann sé ekta eða fálsaður.
Mjög fátt er á hreinu.
Þótt þjóðin sé mjög hrein.
Samt getum við hagað okkur undarlega.
Stundum eins og hvert annað heilaþvegið þjóð-
félag með öllu sínu trúarofstæki.
Dæmi:
Tyrki fer með dæmr sínar til föðurlands síns.
Vill síðan ekki skila þeim. Og allir hrópa „Tyrkja-
rán!“ og „Börnin heim“.
Um svipað leyti smyglar opinbert íslenskt
flugfélag íslenskum börnum ffá Bandaríkjunum.
Ólöglega. Sérþjálfáðir menn koma hingað til að
endurheimta þau. En em settir beint á Hraunið.
Vegna þess að þeir vom allt í einu vondu karlarn-
ir.
Þetta em tvær hliðar á sama máli.
Við erum á vissan hátt geðklofin. Min á milli
USA og Evrópu. Vitum ekki í hvorn fótinn við
eigum að stíga. Bilið milli hraunveggjanna í Al-
mannagjá, þar sem þessi skil em hvað greinileg-
ust, er nokkurn veginn hið sama og á milli tvö-
fálda múrsins sem skipti Berlín í tvennt. Við
erum þess vegna stödd í einskismannslandi og
okkur lfður vel. Hér liggur spmngan sem skilur
að meginlönd og er á sama tíma gröf sem opnast
reglulega og fæðir af sér fleiri fjöll og fúrður.
Við lifúm á íslenskum staðanfma. Hann er
mjög sérstakur. Botnlaust myrkur eða óendanleg
birta. Effir því hvaða árstíma við emm að tala
um.
Við erum ofvaxið eldgos. Samt emm við um
leið eins konar fósturvísir. Við horfúm yfir heim-
inn og höfúm þessa yndislegu sýn á allt og alla,
oft ekki með annað en brjóstvitið ein að leiðar-
ljósi.
ísland er líka hreinasta land í heimi.
Maður kemst að því þegar maður horfir til
dæmis á auglýsingar.
Og íslensk tunga er ómengaðri en aðrar
tungur. Ekki baia að við tölum þetta hreina mál
með henni. Við eigum helst ekki að setja útlensk-
ar matarafúrðir á hana. Heidur velja íslenskt.
Hreinræktaðir bragðlaukar em í sauðalitunum.
Þetta kom berlega í ljós þegar fslendingar hófu
aftur almennar utanferðir eftir hlé síðan á vík-
ingatímanum og héldu til sólarstranda Miðjarð-
arhaftins. í stað þess að leggja sér til munns þar-
lendan mat fylltu þeir töskur sfnar af harðfiski,
slátri og niðursoðnum fiskbollum til að þurfa
ekki að láta ofán í sig framandi afúrðir þessara
fjarlægu staða; innbyrða útlöndin í bókstaflegum
skilningi. Þetta tengdist miklu frekar hræðslu við
hinn óþekkta eða xenofóbíu heldur en kynþátta-
fordómum. Við höguðum okkur svona fyrir tíma
pítsunnar og hamborgaranna á íslandi. Núna er
auðveldlega hægt að ferðast í umheiminum og
borða bara kunnuglegt fæði. Hægt og sígandi
náum við tökum á náttúrunni og umhverfinu og
höfúm þannig ekkert að óttast.
Á íslandi er endalaust verið að tala um hrein-
læti. Kannski það sé út af daunillri fortíð okkar í
torfbænum þar sem hver og einn lifði svo að
segja í eigin vistkerfi og sveppagróðri árið um
kring. Kalt loftslagið forðaði okkur þó frá mörg-
um skæðum smitsjúkdómum þar sem örverur
þrífast illa í íslensku loftslagi.
Við verðum til dæmis mjög hreinir og
íslenskir þegar við drekkum mjólk. Hvít og
ómenguð. Góð. Mjólk er nefnilega svo góð. Hún
kemur úr alíslenskum kúm sem borða íslenskt
gras. í nýlegri mjólkurauglýsingu er það íslensk
ljóshærð stelpa sem syngur auglýsingatextann við
hefðbundið lag með bláu eðalfjöllin okkar í bak-
sýn. Stelpan er yngri en táningur. Hún er varla
byrjuð á gelgjuskeiðinu. Frekar en það sem
gjarnan er kallað „íslenska þjóðarsálin”.
í upphafi var orðið en orðið var opinn
munnur í leit að móðurbrjósti. Þannig
hugsum við gjarnan. Við höfúm í rauninni
ávallt tengt upphaf okkar við alhvíta móður-
jörðina, og þá sérstaklega mjólkina. Þegar
við erum ekki að tala íslensku við okkur
sjálf þá erum við að drekka mjólk. Eða þá
svartan dauðann.
Það er gjarnan sagt að hægt sé að skilja
menningu hverrar þjóðar á því hvað hún
leggur sér til munns. Á matnum sem sagt.
En auðvitað líka á því hvað hún lætur út úr
sér. Á mngunni og lyktinni.
Fyrr á tímum og enn í dag var maturinn
saltaður, reyktur eða súrsaður.
En í dag dælum við rotvarnarefnunum í
matvælunum inn í okkur sjálf. Vafálaust til
þess að verða eilíf. Samkvæmt nýlegum
könnunum erum við sömuleiðis helsm neytend-
ur sykurs og fúkkalyfja á Norðurlöndunum.
Stundum em eins og við séum haldin ákveð-
inni tegund af hráhyggju, sem er svona blanda af
fordómum og þráhyggju. Hér er á ferðinni land-
læg sjóveiki sem hefúr alls ekki verið skilgreind
og rannsökuð til hlítar af vísindamönnum.
Höfúm við kannski eitthvað að fela?
Hvar er óhreini þvotmrinn eiginlega?
Hafið þið til dæmis tekið eftir öllum þessum
auglýsingum um bleyjur og dömubindi? Þær
leggja undir sig auglýsingatfmann.
Unglingur: „Ég vakna glöð, þurr og ánægð á
morgnana. Bindin veita mér fúllkomna öryggis-
tilfinningu. Og allt er einhvern veginn svo hvítt
og lyktarlaust.”
Hvers konar líf er það? Hvítt og lyktarlaust?
Er það ekki djúpftyst kælivara? Eins og að vera
uppi á miðjum Vatnajökli.
Við geymumst kannski best í kulda.
En það er ekkert bragð af súkkulaði í ffosti.
Auglýsingar hafá alltaf verið ffamleiddar til að
búa til minnihlutahópa.
Skilaboðin em: Verm ekki venjulegur heldur
keyptu þessa ffamleiðslu. Vertu þess vegna öðm-
vísi.
íslenskt eðli límr út eins og fyrsta dömubind-
ið. Það er nýkomið á gelgjuskeiðið. Óendanlega
hvítt og lyktarlaust. Með smá eðalbláum blett.
Frekar en rauðum.
Við viljum hafá allt okkar á hreinu en um-
fram ailt á þurm.
Það er auðvitað okkar mál en það er líka
málið með okkur. ■
Greinin er byggð á jyrirlestri sem fluttur var á ráð-
stefnu utn íslenska þjóSernishyggju i Norrœna húsinu
30. ágúst 1996.
Haraldur JOnsson
Sýni, 1994