Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 40

Hannes Sigurðsson Landnáma hin nýja
Mynd 46, efst:
SVAVAR GUÐNASON
(slandslag, 1944
Mynd 47, í miðju:
SVAVAR GUÐNASON
Gullfjöll, 1947
Mynd 48, neðst:
SVAVAR GUÐNASON
Stuðlaberg, 1947
Mynd 49, ofar:
Jún Encilberts
Island no. 5,1964
Mynd 50, neðar:
Jón Engilberts
Sól yfir Islandi, 1967
Fj
40
olnir
tímarit handa
íslendingum
hnust '97
„Óhlutbundin myndlist hefst
bur sem orðunum sleppir"*
CA. 1940-1965
10. maí áriðl940 hertóku Brfetar ísland til að
koma í veg fyrir hugsanlega innrás Þjóðverja. Þar
með lauk aldalangri einangmn landsins. Ari síðar
bættust bandarískar hersveitir við. Hernámið var
upphafið að stórfelldustu félagslegu, efnahagslegu
og menningarlegu umskiptum í sögu þjóðarinn-
ar. Erlendur gjaldeyrir flæddi inn í höfuðborgina,
atvinnuleysi var úr sögunni og í stað athafnaleysis
tók við gífúrleg uppsveifla í iðnaði, en á sama
tíma fékkst óvenjulega gott verð fyrir fiskútflutn-
ingsafúrðir. Grunnur var lagður að íslenska vel-
ferðarríkinu sem haggaðist ekki fyrr en í krepp-
unni undir lok níunda áratugarins. Innan tveggja
ára breyttist Reykjavík úr sveitalegu sjávarþorpi í
iðandi borg með kvikmyndahúsum, krám, veit-
ingahúsum, kafHhúsum og öðmm afþreyingar-
möguleikum. Hernámsliðin greiddu há laun,
réðu 5000 manns í vinnu og fjöldi fólks flunist
úr sveitum í borgina. Þessi hreyfmg raskaði hinu
pólitíska valdajafnvægi. Bændur höfðu fram að
þessu verið stærsta stjórnmálaaflið í landinu og
leiðtogar þeirra, með Jónas Jónsson frá Hriflu í
broddi fylkingar, vom afar uggandi um þessa
þróun, ótmðust að búferlaflutningarnir mundu
styrkja samningsstöðu vinstri manna og verka-
lýðshreyfingarinnar á þeirra kostnað. Varað var
mjög við menningarlegri upplausn sem fylgja
mundi í kjölfar þessara flutninga og litið var á
sveitina og borgina sem algjörar andstæður, sú
síðarnefnda táknaði ródeysi, hin fyrrnefnda
stöðugleika.
Fólki var ráðlagt að halda sig fjarri hernum
sem lagt hafði undir sig landið án leyfis frá
íslenskum stjórnvöldum og var í þann mund að
menga kynþáttinn og allt sem var „göfúgt“ og
heilagt í menningu hans. Dagblöðin skömmuð-
ust aftur og aftur út í þær konur sem leyfðu sér
náin kynni við hermenn og var „ástandinu“ líkt
við föðurlandssvik. Lækningin við slíku lauslæti,
sem þurfti að uppræta hvað sem það kostaði, var
að senda hinar ákærðu „vændiskonur" á góð
sveitaheimili til endurhæfmgar.
Á forsíðu bresks herblaðs ffá 1940 er mynd
af konu sem greinilega á að vera íslensk og tyllir
sér á tær og læmr vel að hermanni. Hún er
draumur sérhvers dáta, versta martröð hins
íhaldssama stjórnmálamanns. Hún er andófs-
maður og liðhlaupi frá hinum heilaga söfúuði,
trúvillingur sem hefúr afvegaleiðst með því að
tilbiðja gullkálfinn, tákn lasta og úrkynjunar.
Athyglisvert er að bera saman þessa forsíðu og
ljósmynd fánanefndarinnar frá 1913 — þá sjást
raunar í hnotskurn þær breytingar sem í hönd
fóm (sjá myndir). Við horfúm á einsleitni and-
spænis misleitni, feðraveldi andspænis stjórnleysi,
stöðugleika andspænis yfirvofandi ringulreið. Á
þessu ári — 1940 — stóð ísland á krossgötum
þar sem hið einsleita skipulag var að liðast í sund-
ur og misleitnin að taka við. Félagsleg einsleitni
byggist í grundvallaratriðum á einsleitni fram-
leiðslukerfisins og því leiðir sérhver þversögn sem
stafar af þróun efnahagslífsins — iðnaður og
ýmsir þrýstihópar í stað landbúnaðar og mið-
stjórnarvalds — til upplausnar hinnar einsleim
félagslegu tilvistar. Hinn einsleiti veruleiki leitast
við að sýna sig sem nákvæmlega skilgreint og
auðþekkjanlegt viðfang (þ. e. hinn ákveðna vem-
leika áþreifanlegra hluta). Hinn misleiti veruleiki
er meira í ætt við kraft eða áfall, eins og George
Bataille hefúr skilgreint hann — hann birtist sem
hleðsla, sem gildi, sem streymir frá einum hlut til
annars á meira og minna óhlutbundinn hátt,
næstum eins og breytingin ætti sér ekki stað í
hlutveruleikanum heldur aðeins í dómgreind ein-
staklingsins. Þetta kann að hljóma flókið, en
skýrist síðar. Til að einfalda þetta má segja að
einsleita skipulagið eigi mjög erfitt með að kljást
við líkamlegt og andlegt umrót á borð við kyn-
ferðislegar langanir, lauslæti, samkynhneigð,
taugaveiklun, ofbeldi, drauma, geðveiki o. s. frv.
Svo notað sé líkingamál kýs einsleitinn veruleiki
að forðast eldgos, en misleitnin á mjög auðvelt
með að innlima slíkt jafnvægisleysi inn í kerfi sitt.
*
Einsleitni og misleitni, sem í þessari ritgerð em
látin tákna konungsveldi og valdastétt bænda
annars vegar og kapítalisma hins vegar, eru
vissulega óljós hugtök, en engu að síður mjög
hjálpleg, að mínu mati, til að skilja tvenns konar
félagslegt munstur. Svona skýr tvískipting er varla
til — kannski var hægt að kalla afrískt eða
ástralskt samfélag frumbyggja algjörlega einsleitt
fyrir einni öld — og því mætti ef til vill halda
ffam að Rússland eftir fall Berlínarmúrsins sé
misleitt og Bandaríkin einsleit þrátt fyrir margs
konar kynþáttaátök, eða að ísland nútímans sé á
vissan hátt „einsleitt-misleitt“ samfélag. Það er
engu að síður ljóst að í seinni heimsstyrjöld urðu
afar róttæk umskipti hér á landi — samheldni
minnkaði, hagsmunir dreifðust, opinberar hug-
sjónir í nafni fósturjarðarinnar glömðust, rót
komst á stéttaskiptinguna og síðast en ekki síst
opnaðist risastór gluggi út í heim.
Sumir af þeim listamönnum sem helst tengdust
módernisma, svo sem Þorvaldur og Engilberts
sem bjuggu erlendis þegar stríðið skall á, neydd-
ust til að flytja heim til íslands vegna aðstæðna í
Evrópu. Unga kynslóðin hafði, ólíkt fyrirrennur-
um sínum, næstum öll fæðst og alist upp í
Reykjavík og raunveruleikaskynjun hennar var
því ffemur borgin og æðaslátmr hennar en dreif-
býlið sem hún hafði í raun haff lítil kynni af.
Þessi nýja stefna leiddi til klofnings innan mynd-
listarinnar sem kom berlega í ljós á þúsund ára
affnæli Alþingis 1930. Ungu borgarmálararnir
svokölluðu voru sniðgengnir á opinberri sýningu
í tilefni hátíðahaldanna, en þeir brugðust skjótt
við með því að setja upp eigin sýningu. Nú þegar
þeir voru flestir komnir heim úr námi hafði
framúrstefnunni skyndilega vaxið fiskur um
hrygg. Yfirvöld gátu ekki svo auðveldlega litið
framhjá þessari hreyfingu og það var því aðeins
tímaspursmál hvenær upp úr mundi sjóða.
Þorvaldur, sem varð aðaltalsmaður óhlut-
bundinnar myndlistar, vann í algjörlega abstrakt
stíl á námsárum sínum í Tours og París seint á 4.
áratugnum. Hann var þó ekki fyrr kominn til
íslands affur en hann tók að mála við hliðina á
Ásgrími í Húsafellsskógi, datt ofan á aðferð sem
ef til vill er best að skilgreina sem fkuvisma —
eða eins og hann sagði: „Ég málaði bara það sem
ég sá.“ Það sem Ásgrímur leit á sem hálfgerða
guðsþjónustu var í augum Þorvaldar aðeins
áffamhaldandi tilraun. Hann og félagar hans
voru engu að síður ákafir í að taka affur upp fyrri
hætti. Vegna stríðsgróðans hafði nú almenningur
efni á fleiri listaverkum en nokkru sinni áður;
bókaútgáfá jókst geysilega og nýjar stíltegundir
og hreyfingar sáu dagsins ljós innan bókmennt-
anna. öll þessi blómlega starfsemi vakti vonir
ffamúrstefnulistamanna þótt ríkið héldi áffam að
láta eins og þeir væru ekki til. Styrkir til einstakra
listamanna höfðu ffam að þessu verið ákveðin
prósenta af fjárlögum, en Alþingi tók þá ákvörð-
un árið 1940 að útdeila í staðinn einni summu
til menntamálaráðuneytisins og láta sem sagt
Jónas frá Hriflu um að skipta fénu. Það voru
hrapalleg mistök. Árin 1941-42 útilokaði ráðu-
neytið alla þá sem ekki féllu að hugmyndum þess
um „natúralistísk" landslagsmálverk. Fjórtán
listamenn sem höfðu engu að tapa sendu ffá sér
yfirlýsingu til Alþingis í febrúar 1941 þar sem
þeir kvörtuðu yfir einstefnunni í listaverkakaup-
um ráðuneytisins og kröfðust þess að í stað póli-
tískra fúlltrúa í úthlutunarnefndinni yrðu skip-
aðir hlutlægir sérffæðingar á sviði lista. Meðal
þeirra sem undirrituðu bréfið voru Ásgrím-
ur og Kjarval, sem gerði þá varúðarráðstöf-
un að taka fram að hann væri ekki alls kost-
ar sátmr við orðalagið. Kjarval hafði ekki
gleymt stuðningi félaga sinna í ungmenna-
félagshreyfingunni, en hann hlýtur að hafa
skynjað skriðufallið sem blasti við ffamundan
og því viljað hafá vaðið fyrir neðan sig til að
tryggja hagsmuni sína.
Það varð bið á að svar bærist. Jónas sendi
fyrsta skeytið með grein í Tímanum 18. desem-
ber 1941 þar sem hann hóf hina svokölluðu
„Listamannadeilu“. Hann hélt því fram að í nú-
tímalist og -bókmenntum mætti greina fjóra
strauma í sama stórfljótinu. í byggingarlist væri
það „kassastíllinn", í höggmyndalist „klunnalegi
stíllinn“, í málaralist „klastursstíllinn“ og í bók-
menntum væri það „klámhreyfingin“. Önnur
hver bók sem gefin var út var að hans mati áróð-
ur fyrir málstað sósíalismans og rússnesku stjórn-
arfari, en afgangurinn af bókmenntunum þjónaði
í raun sömu baránu þótt hann reyndi að sýna
hludeysi og veikti þjóðarandann með alls kyns
framandi áhrifúm. Mælska Jónasar hafði sín áhrif
og margir urðu til að svara. Þeirra á meðal var
Halldór Laxness og ekki er ólíklegt að reynsla
hans af þessari deilu hafi orðið honum hvati að
því að skrifa Atómstöðina sem út kom 1948.
Hámarki náðu þessar væringar á páskum 1942
þegar Jónas opnaði sýningu á „úrkynjaðri" list í
alþingishúsinu til að gera lokatilraun til að kveða
niður uppreisnina. Listamennirnir sem voru vald-
ir til krossfestingar á Alþingi í anda sýningar
Hitlers, „Entartete Kunst“ árið 1937, voru Engil-
berts, Gunnlaugur Scheving (1904-1972), Jóhann
Briem, Þorvaldur og Jón Stefansson, en „dóna-
leg“ mynd hans, Þorgeirsboli, var talin dæmigerð
fyrir módemismapláguna. Til að rétdæta gjörðir
sínar birri Jónas fjórar stórar greinar í Tímanum
þar sem hann ræddi um kommúnistíska innrás
og úthúðaði þessum ungu módernistísku upp-
reisnarmönnum og kallaði þá ógæfúsama bein-
ingamenn sem Guð hefði ekki gefið aðra sköp-
unargáfú en þá að monta sig og beita blekking-
um. Hann kvaðst ekki æda að deila við þessa
sjónvilltu menn, en sagðist í nafni þjóðar sinnar
vilja setja algjört bann á þessi aumkunarverðu
úrhrök svo að þeir gæm ekki áffam talið fólki trú
um að þeir væm að fast við list.
Sýningin var síðan færð í útstillingarglugga
verslunarinnar Málarinn við Bankastræti. Tveim-
ur vikum síðar var sett upp önnur sýning sem
átti að vera dæmi um góða list. Að þessu sinni
voru sýnd verk Sigurðar Guðmundssonar, Þórar-
ins, Ríkharðs Jónssonar, Gunnlaugs Blöndals
(1893-1962), Ásgríms, Kjarvals og, þótt undar-
legt mætti virðast, Jóns Stefanssonar. Sú stað-
reynd að hann var hafður með í báðum þessum
hópum bendir til að yfirvöld hafi verið orðin
nokkuð mgluð í ríminu, eða þá reiðubúin að
bjóða dálida málamiðlun. Jón var landslagsmálari
og því í aðalatriðum gjaldgengur, en tjáningarstíll
hans var f hrópandi mótsögn við hina róman-
tísku og heimatílbúnu sýn á sveitina. Þessi þver-
sögn milli forms og innihalds er helsta ástæðan
fyrir því að Jón hlaut ekki almennilega viður-
kenningu fyrr en síðar á öldinni.
Listamannadeilan hlaut skjótan endi. Eftir að
Framsóknarflokkurinn hafði beðið afhroð í fimm
kjördæmum í kosningunum í október urðu fúll-
trúar hans að hverfá úr nefndinni, en í stað þeirra
komu „ópólitískir" nefndarmenn sem lém verða
sitt fyrsta verk árið eftir að kaupa verk eftir alla þá
listamenn sem hafnað hafði verið. Framúrstefnu-
hreyfingunni hafði verið hleypt inn í kerfið, en
varla verður litið á það sem sigur því að opinber
viðurkenning er í raun andstæð hugmyndinni
Þorvaldur Skúlason í viðtali við Þjóðviljann 21. október 1956.