Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 70

Gunnar Smári Egilsson Sovét-lsland
Lömun
jjÞað eiga margir erfítt með
að trúa því, en þegar ég hugsa
til baka, til dagsins sem slysið
varð, þá er mér efst í huga
þakklæti yfir því að hafá fengið
að ganga í gegnum þetta.
Þegar ég skoða líf mitt eins og
það var orðið verður að segjast
eins og er að það var ekki
mjög spennandi. Maður lifði
eins og af gömlum vana, fór í
vinnuna, horfði á sjónvarpið,
svæfði krakkana, fór í sitt ár-
lega sumarleyfi og svo fiam-
vegis. Það var í rauninni af-
skaplega óljós tilgangurinn
með þessu öllu saman. En eftir
að ég lamaðist má segja að allt
hafi fengið nýja merkingu. Það
er ekki lengur sjálfsagt mál að
vippa sér fiam úr á morgnana
og standa í argaþrasi út um
allan bæ. Það er allt í einu
meiriháttar athöfh að klæða
sig og borða morgunverð, að
ekki sé talað um að koma sér á
milli staða. Það er ekkert
minna umstang en þegar
þjóðhöfðingi er á ferð. Eða
þannig kýs ég að líta á það.
Við segjurn stundum í gamni,
strákamir sem búa hérna á
sambýfinu, að þær ænu að vita
það, stelpurnar, hvað við erum
miklar stjömur í raun og vem.
Eða hvað ætli séu margir svo
merkilegir í þessu landi að þeir
megi ekki einu sinni fara á ldó-
settið án þess að „lífverðimir"
viti af því?4í
að afsaJa sér gagnrýnni stöðu avant-gardeismans,
hinni eilífú andstöðu, og taka upp þjóðernisvarð-
stöðu. Þeir héldu áfram að mála abstrakt eins og
þeir höfðu lært í údandinu en skilgreindu og
nefndu myndir sínar í anda þjóðernishyggju.
Módernisminn umpólaðist því í höndunum á
þeim; hann varð ekki framsækið afl heldur aftur-
haldssamt. Þeir töldu sjálfúm sér og öðmm trú
um að þeirra módernismi væri sprottinn af ís-
lenskri birm, þjóðlegri hefð eða sjálfúm arfinum.
Þegar þeim hafði tekist að kokgleypa módern-
ismann með þessum hætti var þeim boðið sæti
við háborð íslenskrar menningar.
Og þetta er ekki einangrað dæmi í myndlist-
arsögunni heldur er þetta framhaldssaga íslenskr-
ar menningar. Á sama tíma og abstraktmálararnir
seldu sig inn í hlýjuna með þessum hætti tókst
atómskáldunum að smíða þjóðernislegan borgar-
heim sem var þess umkominn að taka forystu í
þjóðernishyggjunni af svokallaðri bændamenn-
ingu. Með því að skoða feril atómskáldanna má
sjá hvað þjóðernishyggjan var veigamikill þáttur í
list þeirra. Þrátt fyrir módernískan uppruna
formsins þá enduðu þeir flestir úti í móa að yrkja
landslagsmyndir. í raun má segja að þjóðernis-
kennd þeirra hafi vaxið módernískum hug-
myndaheimi þeirra yfir höfúð. Þeir gengu í björg.
Það má taka miklu fleiri dæmi. Þegar mód-
ernisminn fór að setja svip á skáldsöguna hér
heima var hann lagaður að þjóðernishyggjunni.
Vinsælasta móderníska skáldsagan, Leigjandinn
eftir Svövu Jakobsdóttur, er þannig lítið annað en
Komdu litli ljúfúr, komdu pabba stúfur, þetta er
landið þitt, þegar hún hefúr verið afklædd mód-
ernískum fiffúm — það er ef menn vilja lesa sög-
una samkvæmt þeim skilningi sem liggur að baki
vinsældum hennar.
Og við erum komin langt fram eftir sjöunda
áratugnum, erum stödd í miðju sovétinu. Og
íslenskir listamenn brauðfæða hugmyndir valda-
stéttanna um einangrun íslands, sérstöðu þess og
viðkvæmni — sjálfa varðstöðuna um óbreytt
ástand. Þeir upplifa sig ekki sem sjálfstæða gagn-
rýnendur samfélagsins, ekki sem glögg röntgen-
augu á þróun þess — heldur sem einskonar
fimmtu fótgönguliðssveit síns pólitíska flokks.
Eins og verkalýðsforkólfar litu ekki á það sem
hlutverk sitt að bæta kjör umbjóðenda sinna
heldur til að beita afli þeirra til að auka flokki
sínum völd, þannig horfðu listamenn á það sem
hlutverk sitt að þjóna sínum flokki og hug-
myndafræði hans. Þeim tókst því ekki fremur en
verkalýðsforkólfúnum að skapa sjálfstætt mótvægi
við valdhafana heldur voru þeir hluti þeirra, mál-
pípur og bakraddir.
Hver kynslóð af annarri hafði gengið í björg
þjóðernishyggjunnar. Þar sem hugmyndin um
sjálfstæða stöðu listamannsins í samfélaginu er
afkvæmi frjálshyggju síðustu aldar þá skorti
íslenska listamenn fyrirmyndir eða leiðsögn til að
hafa forystu um andstöðuna gegn stöðnuðum
samfélagsháttum. Eftir örlítið ródeysi á æskuár-
um þá gengu þeir hver á eftir öðrum undir við-
teknustu skoðanir samfélagsins.
lr essi slæma hefð leiddi til þess að þegar erlend
menning steyptust yfir þjóðina á áttunda ára-
tugnum fóru listamenn beint ofan í skotgrafirnar.
Varnarstaða er eina þekkta staða listamanna á
íslandi. Til varnar menningunni gegn fasisma, til
varnar menningunni gagnvart erlendum áhrifúm,
til varnar sovétinu. Og þessi varnarstaða gat af sér
enn nýja endurvakningu þjóðernishyggjunnar —
sem er líklega það sem þetta samfélag þurfti síst
af öllu á að halda.
Ef til vill er upphafið 7iúo//-plata Stuð-
manna. Ef til vill Punktur, punktur, komma, strik
Péturs Cunnarssonar. En hvert svo sem upphafið
er þá er meginframlag sprækasta hluta íslensku
intellígensíunnar á þessum árum, framlag heillar
kynslóðar, æsku- og fortíðarupphafning sem mót-
vægi við erlendum menningaráhrifúm. Hápunkt-
ur þessarar bylgju var endurútgáfa íslendinga-
sagna með nútímastafsetningu á vegum Svarts á
hvítu. Með henni staðsetti heil kynslóð sig í
menningarheiminum sem hættulaus kynslóð —
þjóðernissinnuð kynslóð. Og bæði fyrr og
„SÚM-aramir voru einfaldlega
ekki nógu staðfastir. Þeir höfðu
tœkifœri til að setja varanlegt
mark á íslenska list og þar af
leiðandi íslenskt samfélag en þá
skorti úthaldið. Þeir urðu
langeygir eftir laununum fyrir
erfiðið og löguðu sigþví að
kröfum samfélagsins. Þetta er
saga allra kynslóðay SÚM-
aramir eiga heiður skilinnfyrir
að hafa haldið út íþrjú, fiögur
ár. Bókmenntakynslóðin sem
ég tók dœmi afhér áðan og
sem nú setur sterkast mark á
bókmenntimar á ekki einu
sinni sögu um viku andstöðu. “
síðar hefúr hún gætt þess að fjalla aldrei um sam-
tíma sinn. í þau fáu skipti sem hún hefúr valið
hann sem sögusvið þá hefúr hún beitt á hann
sjónarmiðum viðurkenndrar þjóðernishyggju og
dregið ffarn hvernig ágirnd og firring.nútímans
hefúr mengað hið upprunalega og þjóðlega. Aðall
þessarar kynslóðar hefúr verið fagaður stíll og
setdegt málfár, viðhald og varðstaða tungunnar.
Innihald verkanna og erindi hennar hefúr hins
vegar verið meira og minna útjaskaðar klisjur.
Lidi pabba stúfúrinn er alltaf að koma.
Og með þessa kynslóð sem bakraddir tútn-
uðu gömlu ungmennafélagsandarnir út á áttunda
og níunda áratugnum. Þetta var valdatími VlC-
dIsar Finnbogadóttur, Heimis Steinssonar og ann-
arra goðsagnasmiða um landið, tunguna, þjóðina,
söguna. Að baki þeim sameinaðist allur menn-
ingarheimurinn í oflofi um eigið ágæti. Gamlar
kýtur frá kalda stríðinu voru aflagðar. Enn ein
helvítis samfylkingin til varnar menningunni var
lögð af stað. Verkefnin voru tvíþætt. Annars vegar
að mæra arfinn; leggja hann sem klafa á þjóðina
svo henni var ófært að fást við sína eigin tíð.
Hins vegar að etja íslenskri menningu gegn
erlendri á þeim stöðum sem sú innlenda þoldi
samanburð. Þetta þýddi uppgjöf á flestum svið-
um en sæta smásigra í styrktum þýðingum, boðs-
ferðum eða menningarhátíðum í einhverjum
kjöllurum veraldarinnar. Stefna íslenskrar menn-
ingar var sett á verðlaun Norðurlandaráðs.
Haldið var áffarn að sveigja söguna að þörf-
um þjóðernisstefúunnar. Svokallaðir frumherjar í
íslenskri myndlist voru hafúir upp og verk þeirra
— fölsuð og ófölsuð — urðu effirsótt eign á
„hverju heimili með menningarlegan metnað“.
Jón Leifs reis upp úr
gleymsku. Laxness-
dýrkunin varð að
ofratrú. Galdra-
Lofiurvar
sunginn, Srue-
fríSur Islandssól
leikin og Tyrkja-
Gudda grátin í kirkjun-
um. En þessu grúski í
söguna, hefðina og arfinn
fylgdi ekki endurmat eða ný
sýn. Allt var þetta gert
undir gamalkunnu stefi
þjóðernishyggjunnar;
óður til þjóðar sem steig
af eigin mætti út úr
moldarkofúnum — steig upp úr
jörðinni í bókstaflegum skilningi — og varð
bjargálna. Hinum myrku miðöldum er þokað
lítillega til, þær eru jafúvel frerðar ffam að síðustu
aldamótum en saga þessarar aldar var óhreyfð.
Við vorum ffábær — hvernig sem á það var litið.
Ef við efúðumst sjálf stutta stund þá fengum við
einhvern údending til að trúa þessu og þurffum
ekki lengur að velkjast í vafa.
Helsti munurinn á þessu seinna blómatíma-
bili ungmennafélagsandanna og því fyrra milli
stríða er að við erum orðin leikin í að velja eriend
áhrif sem falla að þörfúm þjóðernishyggjunnar.
Það mætti setja íslenska myndlistarsögu fram
með effirfarandi hætti: ljóðrænt landslag — ljóð-
rænt abstrakt — ljóðrænt konsept. Við berum
því enn með okkur ótta JOnasar frA Hriflu gagn-
vart list sem beint er út í samfélagið. Við höfúum
henni og höllum okkur að hinu ljóðræna, hættu-
lausa, íhugula — því sem ekki nokkur lifandi
maður getur efast um að sé list. Þannig list veldur
minnstri röskun. Lokað og þögult samfélag þolir
ekki hávaðasama eða ágenga list. Það leitast við
að laga púðana undir höfðunum á viðkvæmum
skáldunum og láta renna á könnuna fyrir þá,
helst koffinlaust.
r egar ég hef minnst á skáldin og bókmennta-
fólkið skammast ég mín hálfþartinn fyrir að hafa
tekið dæmi úr myndlistarsögunni hérna rétt
áðan. Myndlistarmenn eiga nefnilega sitt SÚM-
tímabil þar sem þeir reyndu að vefengja kröfúr
samfélagsins um setdega og huggulega list. Nú
geta menn deilt í ljósi sögunnar um hversu djúp-
stæð gagnrýni SÚM-aranna var og hversu ffjótt
sjónarhorn þeir höfðu. Það er ákveðin ffeisting að
líta á þetta sem hreina effiröpun erlendra strauma
og án nokkurs innihalds enda hafi hér ekki verið
þær menningar- eða þjóðfélagslegu forsendur sem
lágu að baki hinum erlendu straumum. SÚM hafi
því borið dauðann með sér ffá upphafi, það var
einungis tímaspursmál hvenær Jón Gunnar,
Magnús Tómasson, Sigurður og KristjAn
Cuðmundssynir — svo einhverjir séu nefndir —
færu að leita sér þjóðlegri forsendna í list sinni.
En þessum söguskilningi fylgir ákveðin
nauðhyggja. Hún viðurkennir ekki að alltaf megi
skjóta SjAséskú, að hægt sé að breyta stefúu sög-
unnar þvert á hefðina. Með þessum söguskilningi
verður það sem er. Vegna ríkrar hefðar þjóðernis-
legra lista á íslandi eru engar forsendur fyrir list
sem sniðgengur þessa hefð. Og þar af leiðandi er
allt óbreytt — og í raun óbreytanlegt. Ég get í
raun ekki boðið upp á annan skilning gegn þess-
ari nauðhyggju en að segja að SÚM-ararnir voru
einfaldlega ekki nógu staðfastir. Þeir höfðu tæki-
færi til að setja varanlegt mark á íslenska list og
þar af leiðandi íslenskt samfélag en þá skoni út-
haldið. Þeir urðu langeygir eftir laununum fyrir
erfiðið og löguðu sig því að kröfúm samfélagsins.
Þetta er saga allra kynslóða, SÚM-ararnir eiga
heiður skilinn fyrir að hafa haldið út í þrjú, fjög-
ur ár. Bókmenntakynslóðin sem ég tók dæmi af
hér áðan og sem nú setur sterkast mark á bók-
menntimar á ekki einu sinni sögu um viku and-
stöðu. Og þó að SÚM-ararnir hafi verið stofúana-
væddir og fengið á sig þjóðlegan blæ stendur
þessi tilraun þeirra sem ákveðið fordæmi, ákveðin
krafa sem fyrnist ekki.
Og það er ef til vill ein af ástæðum þess að