Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 63

Árni Óskarsson sannleikur hugaróra og ótrúlegrar lygi
væru einstakir og sjálfstæðir og „stæðust siði“
hinna erlendu gesta. Brátt komust þeir þó að því
að lífið væri óbærilegt án tómatsósu.
Tómas er hlutadýrkunin uppmáluð. Hann
hefur hreinlega breyst í íbúð sína. Hann nýtur
aðeins yfirborðs hlutanna, hann nýtur þeirra sem
hluta, án þess að sjá í þeim nokkra dýpri merk-
ingu, og hann er ófær um að hrífast af nokkm í
lífinu sem hann er aðeins áhorfandi að. Hann
hefúr frá engu að segja úr fortíð sinni. Og það
sem hann sér er merkt feigðinni eins og hann
sjálfúr:
„1fremri stofunni fór hinn íslenzki dauði fram á
öllu hljóðlátari ogjarðbundnari hátt, með
minni andlegum glans. Kostgangaramir sátu
þar steinþegjandi yfir diskunum. Á undan
matnum hímdu verkamennimir við autt borðið
með súpuskeiðina til taks að gleypa í sig graut-
inn strax og hann kami á borðið. Matartími
þeirra var knappur, og vari grauturinn ekki
borinn strax inn á eftir átmatnum, heyrðist
rumið gremjulega í ósamstilltum kór: Hvað er
þetta? Ósköp atLtr að standa á grautnum. Mað-
ur tapar af pví að geta hallað sér efiir matinn.
Eftir að hafa fengið grautinn hvomsuðu þeir
hann í sig, þustu afiur afstað með glóð í
augunum ogprumpuðu. Þeir knúðu sig áfram
til vinnunnar með ójöfhu kargaþýfisgöngulagi,
meira af vilja en getu, spöruðu sér stratisvagna-
fargjöld, og„létu sighafa aðganga þennan spöl
niður að höfn “, œvinlega á hraðri ferð úr og í
mat milli vinnustaðanna. Vari einhver hvíldar-
stund aflögu efiir matinn, hringuðu þeir sig í
nokkrar mínútur á pokadruslum undir sements-
stafla, teygðu úr líkamanum á verksmiðjugólfi,
lögðust í spónahrúgu með ropum og viðrekstri,
eða reyndu aðfesta hemublund í ajtursati bíl-
tikur á viðgerðaverkstaðinu meðfietuma út um
dymar, og hælana upp á smurolíubrúsa. Jafh
skjótt og timinn var kallaður stukku þeir upp
rymjandi og magaþungir, kviðlúnir með ómelt-
an matinn í skeifugöminni. En þótt hvild og
allt annað brygðist í lífiþeirra, lifði samt ein
eilíf von um efiirvinnutima, og þótt hún slokkn-
aði að kvöldi klukkan fimm líkt oggeisli vetrar-
sólarinnar, vaknaði hún strax að morgni við
sólarupprás efiir að hafa gengið sinn hring um
hvel höfuðsins í svefhhöfgum sements- og smur-
olíudraumi. Hún vaknaði klukkan sex að
morgni, þegar flestir eldri menn rjúka á fietur,
einkum séu þeir uppflosnaðir bandur, sem finna
íslenzku feigðina nálgast að afloknu fremur
ömurlegu og tilgangslausu lífi í leit aðpening-
um. Menn þessir lifðu á algeru frumstigi líflins:
að halda samilegri heilsu með samilega ódýru
fieði svo þeirgtetu skilað stemilegum afköstum að
kvöldi, fengið stemilega útborgun í vikulok og
dáið sér stemandi dauða. Ofiast varð þeim að
ósk sinni, aðfá að deyja við vinnuna. Þeir
mórðust til ólífis undir sementsstteðum, létust á
leið í sjúkrahúsið, eða duttu niður um skipslest
og höjuðkúpubrotnuðu." (s. 116-118).
Það var þessi kaldhæðnislegi tónn sem var
nýr, þessi fjarlægð þrátt fýrir nákvæmnina í lýs-
ingunum, þetta innlifúnarleysi. Hann er ríkjandi
í allri bókinni, hvort sem verið er að segja hlálega
sögu af sjómanni sem missir höndina og endar
með því að éta upp húseign sína fermetra fýrir
fermetra eða kynjasögu af fólki sem grófst undir
rústum í Póllandi í seinni heimsstyrjöld og jók
þar kyn sitt í myrkrinu. Frásögnin er jafúhludaus
hvort sem verið er að lýsa umhverfinu í þessum
matsal (s. 105) eða veröld búksins. Það er heldur
engin erótík í þessu Hugarlandi. Getnaði og
meðgöngu er líkt við brauðbakstur. Þetta er
heimur án fegurðar, sjálft fegurðarhugtakið er
fallið úr gildi. Fegurðin varð ótæk í skáldskap
eftir nasismann. Nasistar
„elskuðu hreinlteti og Fegurð, en hötuðu allt Ijótt
ogaflkrtemt, ogskítuga júða og klám. Hvemig
getið þið verið andnazistar efþið elskið Fegurð-
ina, hverjir aðrir en Þeir hafa reynt i verki að
Hreinsa heiminn afljótleika. Hvemiggetur
verið Ijótt að vilja afhema allt Ijótt, gbeþsamlegt
að vilja afhema gltepi. Nazisminn var
fiegurðarþrá. “(s. 268-269).
„Þá tekur við „Eftirmáli
œtlaður Reykvíkingum “ „lík-
lega “ skrifaður afHermanni
eða Svani. Þar kemur fram að
lokið sé vélritun á skrifbókum
Tómasar Jónssonar „sem legið
hafa velktar í skújfum mínum
allt frá árinu 1956, þegar ég
leigði í íhúð hans, og hann
kom mér Jyrst í hug. “ .Niður-
staða vélritarans verður sú að
lífTómasar hafi hvorki mótast
afhugsun né verið sjáljsprottið
og villt. „Lífhans, aðþví er
bezt verður séð, var ekkert. “
í þessu ljósi má skoða þá tilhneigingu í TJM
að „fjalla um eðlilegan afkárahátt lífsins, heims-
ins, sem við búum í“ (s. 266). Þetta er lykilsetn-
ing vegna þess að í TJM er fjallað um hið afkára-
lega eins og það sé eðlilegt. Og það er fjaUað um
það án hluttekningar. Það er ekki lengur þannig
að það sé í skáldinu sem allir aðrir menn eiga
bágt.
Undir lok bókarinnar eru þau ein í kjallara-
íbúðinni, Tómas og hin fýrrum gjálífa en nú
þungaða Katrín sem kynnt hefúr verið sem sál
Tómasar. f upphöfnum og retórískum ávörpum
formæla þau hvort öðru og ljóst verður að í
kjallaraíbúð Tómasar kviknar ekkert líf:
„Hér verða þín endalok. Kviðurinn er harður
sem likþom. Mannúðin birtist i því að ekkert
fieðist, hvorki hugsun né hold til að viðhalda
hugsuninni firá kyni til kyns. Meðþví móti verð-
ur lífinu forðaðfrá dauðanum. ... BrjáLeði ruest
veeri að fieða eitthvað jafhmeyrt og búk í þessari
íbúð. Ekki stráir bóndinn áburði á frosinn
bajarLek. Ekki sáir maðurinn grasfhei í brim-
tð.“(s. 321).
Þessu nasst fýlgist lesandinn með Tómasi þar
sem hann hefúr læst yfir helgi inni í bankanum
þar sem hann vann. Hann pissar í buxurnar.
Hann horfir á borgina úr gluggum effi hæðanna.
Það er hlé í kvikmyndahúsinu. Fólkið fer út og
fær sér að reykja í kvöldsvalanum. Einstæðings-
skapur Tómasar er að ná hámarki. Glerrúðan
einangrar hann ftá „nútímalífinú'. Endalokin
nálgast. Loks tekst honum að komast út, en þá er
náttúrlega skollið á óveður ogTómas hrekst um
eins og Lér konungur í hvínandi roki og rign-
ingu. Lögreglumenn ofsækja hann og hann neitar
að gefa upp nafú og heimilisfang, enda er hann
ekki neitt utan íbúðar sinnar. Á endanum kemst
hann heim til sín, en er þá búinn að týna tösk-
unni með kettinum, eina sálufélaga sínum. Fyrir
honum liggur að kremjast undir bílhjólum. Og
eins og skepnan deyr deyr ogTómas.
Þá tekur við „Efúrmáli ædaður Reykvíking-
um“, „líldega“ skrifaður af Hermanni eða Svani.
Þar kemur fram að lokið sé vélritun á skrifbókum
Tómasar Jónssonar „sem legið hafá velktar í
skúffúm mínum allt frá árinu 1956, þegar ég
leigði í íbúð hans, og hann kom mér fýrst í hug“
(s. 327). Niðurstaða vélritarans verður sú að líf
Tómasar hafi hvorki mótast af hugsun né verið
sjálfsprottið og villt. „Líf hans, að því er bezt
verður séð, var ekkert.“ (s. 327). I síðasta hluta
bókarinnar breytist tónninn og sjónarhornið er
Hermanns. Hann er ungur og skólagenginn, en
finnur sér engan tilgang í því umhverfi sem hann
hrærist í. Af rælni rambar hann timbraður um
borð í bát sem heitir Katrín á leið á hámeraveiði.
Bókinni lýkur úti á sjó þar sem bátsverjarnir þrír
(sem allir heita nú Tómas) horfa á Gullfoss, þetta
eftirlærisfley þjóðarinnar, sigla endalausa hringi
kringum þá eins og það sé dauðadrukkið. Skip
þeirra félaga rekur „stjórnlaust um hafið í þoku
og myrkrinú' (s. 355) og þeir skríða í björgunar-
bátinn. Síðasta setningin, „lokahugsunin", er af
kyni skáldskapar og kannski til marks um að það
eigi eftir að rofa til, sköpun leysi dauðann af
hólmi: „ég kalla norðurljósin regnboga nætur-
innar“.

DRAUMAR
Ein af náttúrulegustu leið-
um sem við höfum til að
þróa hugmyndir er að nota
svefn og drauma. Áður en
þú ferð að sofa hugsar þú
vel og vandlega um verk-
efnið/vandamálið sem þú
ert að fást við. Það er mikil-
vægt að hugsa um það á
raunsæjan og rökrænan
hátt. Þegar þú vaknar hefur
hugur þinn starfað alla
nóttina og þú vaknar með
nýja sýn á verkefnið/vanda-
málið, hvort sem það er í
formi drauma eða nýrra
tilfinninga.
mynd
Cjuðbergur braut ísinn með þessari skáldsögu.
Fleiri fýlgdu í kjölfarið. Árið effir útkomu TJM
sendi Steinar Sigurjónsson ffá sér Blandað i
svartan dauðann, hráslagalega skáldsögu um
íslenskan veruleika, endurgerð Ástarsögu. 1968
kom út bók Thors VilhjAlmssonar Fljótt, fljótt
sagði fuglinn, formbylringarverk með ffamandi
sögusviði sem var ólíkt öðru sem skrifáð hafði
verið í íslenskum sagnaskáldskap. Leigjandinn,
allegórísk skáldsaga Svövu Jakobsdóttir, og Snar-
an eftir JakobInu SicurðardOttur voru nýstárlegar í
formi en báru samt greinilegt mark þeirrar hug-
myndaffæði jöklasósíalismans sem þær voru
sprottnar af og takmarkað hefúr langlífi þeirra.
Sjálfúr hélt Guðbergur áffam í svipuðum anda og
í TJM í næsm bókum sínum, „Tangabókunum"
svonefndu, Ástir samlyndra hjóna, Anna, Hvað er
eldi guðs?, Það sefur í djúpinu, Hermann og Didí
og Það ris úr djúpinu sem út komu 1967- 76.
Þessi verk Guðbergs höfðu víðtæk áhrif á íslenska
sagnagerð.
TJM er einstætt verk í íslenskri bókmennta-
sögu á öldinni. Hún var bylring. Hún gegndi
svipuðu hlutverki í bókmenntunum og SÚM-
hópurinn í myndlistinni um sama leyti. Hún
hreyfði við stöðnuninni, vakti hörð viðbrögð og
deilur. Það var eitthvað ótrúlega ferskt við hrörn-
un Tómasar, klístraða óra hans, annarlegan
kvöldbjarmann í bókinni, hetjulega ósvífúi henn-
ar. Efrir útkomu TJM voru aðstæður breyttar.
Guðbergur hafði að vísu ekki upprætt hinar trén-
uðu bókmenntanetlur. En hann hafði bent fólki
á hvers konar fæða þær voru og hann hafði brotið
nýtt land til ræktunar. Það var orðið öðruvísi að
skrifa skáldsögu. Nýtt olnbogarými hafði skapast.
dæmi SKAPANDI ORÐALISTI
OC SPURNINCAR
SÝN
Cóð leið til að sjá fyrir sér
verkefnið/vandamálið og
mögulega útkomu er að
örva ímyndunaraflið.
ÆFING: Lokaðu augunum
og sjáðu fyrir þér verk-
efnið/vandamálið og
mismunandi lausnir á því.
Reyndu að sjá hlutina í
smáatriðum. Hvað sýna
þær myndir sem þú sérð?
Hvaða lausnir sérðu fyrir
þér?

A R S
i
**)
C5 ’Zi
LISTA
S AFN Umhverfis fegurðina
KÖPA VOGS Sýning á verkum Eggerts Péturssonar
Helga Þorgils Friðjónssonar Kristins G. Harðarsonar 27. september - 2. nóvember
Safnið er opið alla daga frá kl. 12-18, nema mánudaga