Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 67

Gunnar Smári Egilsson Sovét-ísland
þessir tveir sem heíðu svo auðveldlega geta
orðið andstæðingar giftust og unnast enn.
Eftir kreppuna kom stríðið og gerði
þjóðina ríka. En það kom líka aftur með
stríðsrekstrarhagfræðina sem small eins og
flís við afturhaldsrassinn undir íslenskum
valdsmönnum. Og þegar stríðshrjáðar þjóðir
viðhéldu skömmtunarkerfinu í stríðslok gerðu
íslendingar það einnig. Ekki vegna þess að
þeir hafi þurft á því að halda — þeir áttu
nóg af peningum — heldur vegna þess
að þeir viJdu það. Þeim fannst þeir vera
á heimavelli; einokunarverslun undir
innlendri stjórn. Og þeir fóru að
skammta bússur, nagla og dekk.
Þegar þjóðirnar sem þurftu að byggja nýtt
samfélag frá grunni höfðu aflagt skömmtunina
fyrir margt löngu slökuðu fslendingar loks til
á viðreisnarárunum. En þó aðeins með hálf-
um hug. Þeir leyfðu innfluming á eplum og
appelsínum og öðru sem sannanlega var
ekki hægt að búa til á íslandi en mátti
með læknisfræðilegum rökum telja til
lífsnauðsynja. En þetta nægði tíl að hleypa
smá lífi í fólk — einkum unga fólkið. Það
reyndi að greina bjartsýni KENNEDY-áranna af dag-
skrá Kanaútvarpsins. Hei babbi lúla, sís mæ beibí,
hei babbi lúla, sís drævin mí kreisí. Þetta var fer-
skeytla með nýjum hljóm. Það var að myndast
æskumenning á íslandi. En auðvitað var þetta allt
eins og sena úr The Last Picture Show. ísland var
ennþá lokað land. Bítl og rokk á íslandi var
sovéskt-bítl. Þó að við séum ung þá vil ég vina
mín þín gæta skilyrðislaust.
Á sama tíma hlustuðu tékkneskir unglingar á
Radio Free Europe, sömdu sitt eigið hálfvelgjubíd,
söfnuðu hári og létu sig dreyma um að losna úr
sovétinu. Þegar þeir létu á það reyna vom þeir
barðir niður. Sovétið var endurreist. Á sama tíma
barðist framsæknasti hluti íslenskra ungmenna
gegn bandaríska hernum á Miðnesheiði og fyrst
og fremst með þeim rökum að hann hefði skað-
„ Og þegar stríðshtjáðar þjóðir viðhéldu skömmtunarkerfinu
^ i í striðslok gerðu Islendingar það einnig. Ekki vegna þess að
v ^ þeir hafi þurft á því að halda — þeir áttu nóg afpeningum
- s — heldur vegna þess aðþeir vildu það. Þeim fannstþeir
vera á heh lavelli; einokunarverslun undir innlendri stjóm.
Og þeir fóru að skammta bússur, nagla og dekk. “
undirstöður kerfisins féllu. Samfélaginu var
stjórnað með einskonar neyðarrétti. Vegna yfir-
vofandi hættu — efhahagslegrar eða menningar-
legrar — voru allar hugmyndir um einstaklings-
ftelsi lagaðar að hagsmunum heildarinnar. Hér
skapaðist því aldrei margþætt nútímasamfélag.
Valdastéttirnar — bændahöfðingjarnir og seinna
útgerðaraðallinn og slettirekur þeirra í stjórnmál-
um og menningu — náðu alltaf að beina frelsis-
þrá almennings eitthvað út í buskann; gegn Dön-
um, Könum, Bretum eða hverskyns erlendum
áhrifúm. íslenska sovétíð hékk saman á óttanum
gagnvart útlöndum — alveg á sama hátt og önn-
ur sovét.
En svo kom 1979 og allt breyttist — ekki allt
í einu heldur nægjanlega svo það varð ekki aftur
snúið. Aðdragandinn var svipaður í Austur-
Berlín. Það skipti sköpum að fólk fékk ferðaffelsi
— hér heima fyrst með sólarlandaferðum Guðna
í Sunnu snemma á áttunda áratugnum, seinna
með afiiámi sérstaks álags á ferðamannagjaldeyri
og síðan með gífúrlegum fjölda námsmanna sem
sótm skóla til útlanda. Og þegar fólkið sneri aftur
hafnaði það sovétinu. Það hafði áttað sig á cs-
blekkingunni sem það hafði lifað við. Það var
ekki sjálfgefið að fólk fengi matareitrun af kín-
verskum mat. Það fékk ekki stóran rass af ham-
borgurum. Það var ekki ónýtt fólk þótt það ætti
ekki sitt eigið þak yfir höfúðið. Það þurfti >•
vænleg áhrif á íslenska
menningu. Þetta unga
fólk gekk til Keflavíkur og til baka
tíl að verjast erlendum áhrifúm.
Það vildi tryggja viðgang sovétsins
hér heima.
Síldin hvarf á miðjum
viðreisnarárunum og gaf
valdastéttunum tílefni til að
leita aftur til gamalla
stjórntækja. Og síðan kom
blessuð verðbólgan og þá gám
stjórnvöld skammtað peninga. Það var
hreinlegra, auðveldara og í alla staði hentugra en
að skammta vömr. Þau þurftu ekki að banna inn-
flutning eða nýsköpun; þau lánuðu einfaldlega
ekki peninga til neins sem gat raskað sovétinu.
Það drottnaði sem fyrr yfir atvinnuvegum,
húsnæðismálum, verslun og viðskipmm og öllum
lífsháttum almennings. Sá sem vildi gera eitthvað
nýtt fékk ekki lán. Sá sem engu vildi breyta fékk
meiri peninga en hann gat eytt.
Hagsaga íslands er í mikilvægum þáttum ólík
sögu þeirra þjóða sem við viljum miða okkur við.
Kapítalisminn varð hér aldrei það afl sem hann
varð á Vesturlöndum, hér náði hann aldrei að
verða svo óheftur að hann gæti breytt valda-
strúktúr samfélagsins. Kapítalisminn fæddi ekki
af sér nógu sterk borgaraleg viðhorf til að sjálfar
Auglýsing