Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 28

Hannes Sigurðsson Landnáma hin nýja
Þær vonir sem menn bundu við þennan nýja vett-
vang koma vel fram í umræðum á alþingi 1896
þegar fjárlaganefnd tók til athugunar umsóknir
þriggja listamanna sem vildu efla mennmn sína í
Danmörku. Jón Þórarinsson alþingismaður benti
á að bæta þyrfti listrænan smekk þjóðarinnar og af
öllum lismm mundi engin reynast nytsamari hér
á landi en málaralistin. Hér gæti myndlist þrifist
auðveldlega. íslenskir fossar, fjöll og engi stæðu
ævinlega til reiðu og innlendur málari gæti eflt
mjög þekkingu údendinga á landinu.
Það hafði sem sagt þegar verið ákveðið að
listamaðurinn skyldi fýrst og fremst fást við að
mála landslag áður en tekið var að stunda nokkra
eiginlega myndlist í landinu. Hinn þátturinn sem
nefndur var, að bæta þyrfti þá ímynd sem útlend-
ingar hefðu af íslendingum sem „þroskaheftri" og
menningarlausri þjóð, endurspeglast í ræðu sem
Jón flutti á þessum sama þingfúndi. Hann taldi
það skyldu allra menntaðra þjóða að styðja lista-
menn og það ætti því við um okkur. Við ættum
ekki að einblína um of á það að myndhöggvarar
gætu varla séð sér farborða hér á landi vegna þess
að það væri mikill ávinningur af því ef þeim tæk-
ist að afla sér frægðar og þar með heiðra sitt
föðurland.
Þar sem markmið og hlutverk þessarar nýju
greinar virðast hafa verið svo að segja skilgreind
„að ofan“ af þeim samfélagsþegnum sem stjórn-
uðu efnahagslegri og menntunarlegri velferð
landsins verður í þessari grein fjallað jöfnum
höndum um myndlistina og stjórnmálalífið.
Raunar ætla ég henni að vera athugun, ekki bara
á því „hvernig listamaðurinn endurspeglar sam-
félagið", heldur á því „hvernig samfélagið skapar
listamanninn". Myndlist er fyrst og fremst lýs-
andi dæmi um menningarlegar goðsagnir, eink-
um og sér í lagi í litlu og einangruðú landi eins
og Islandi þar sem félagslegt, pólitískt og efna-
hagslegt vald og blaðamennskuvald er í fárra
höndum. Hægt er að skipta íslenskum lands-
lagsmyndum á umræddu tímabili í þrjá kafla og
þeir tengjast, eins og ég reyni að sýna fram á,
frekar pólitískum og hugmyndafræðilegum
skeiðum þjóðernisbaráttu og þjóðernisvitundar
en ríkjandi listhefðum á meginlandinu eða snilld
eða sálarflækjum einstaklinga. í stað þess að líta á
listamanninn sem „hlutlausan" og óháðan sam-
félagi sínu færi ég rök að því að iðja hans stuðli
að því að ryðja braut ákveðinni hugmyndafræði-
legri og pólitískri skipan og festa hana í sessi. Það
er að mínu viti ógerlegt að átta sig á sérkennilega
Mynd 1, fyrir ofan:
Þórarinn B. ÞorlAksson
Stórisjór og Vatnajökull,
1921
Mynd 2, fyrir neðan:
Þórarinn B. ÞorlAksson
Þingvellir, 1900
Mynd 3
Þórarinn B. ÞorlAksson
Dómkirkjan og
alþingishúsið, 1915
ójafnri og tímaskakkri þróun (í stíllegu tilliti)
landslagsmálverks í landinu án þess að gera um
leið grein fyrir þeim breytingum sem áttu sér stað
í valdakerfinu og fólu í sér þróun frá famennis-
veldi í upphafi aldarinnar (ættir stórbænda réðu
lofúm og lögum á alþingi) til fúllmótaðs fjölræðis
snemma á 6. áratugnum. Með einangrun lands-
ins í huga, að ekki sé talað um famenna þjóðina
þar sem ættartengsl skiptu miklu máli, athugum
við hvernig módernisminn ruddi sér smám sam-
an til rúms innan þessara marka og hlut hans í að
móta ísland nútímans. Þar sem greinin fjallar um
langt tímabil (ca. 1900 - 1965) verður að h'ta á
hana eingöngu sem stutt yfirlit, könnun á tengsl-
um listar og ákveðinna sögulegra atburða, en það
er trú mín að aðeins með því að fylgja „upp-
gangi“ og „hnignun11 íslensku landslagshefðarinn-
ar sé hægt að sýna þann félagslega ramma sem
listir almennt þróuðust innan.
CA. 1900-1920
Þótt þjóðskáldin eyddu mestu púðri í að
hylla íslenska náttúru tókst þeim ekki alveg að
breyta viðhorfi almennings til landsins og því féll
það í hlut fýrstu frumkvöðla málaralistarinnar að
sætta betur mann og náttúru áður en hún gat
orðið að þeirri táknmynd þjóðarstolts og frelsis
sem síðar varð. Svo síðla sem 9. maí árið 1865
auglýsti Runólfur nokkur Runólfsson í Þjóðólfi
effir sextíu vöskum og bardagareyndum mönn-
um til að fýlgja sér inn á miðhálendið í leit að
útlögum sem frægir voru af sögum um sauða- og
nautgripaþjófnaði og sám um líf þeirra sem vog-
uðu sér að víkja af troðnum slóðum. Ægileg
náttúruöflin vom persónugerð sem djöflar, púkar,
dvergar, tröll og illkvittnir álfar eða birtust sem
herfileg skrímsli í vötnum og hafinu kringum
landið. Fjöll, hraun og víðáttumikið miðhálendið
vom heimkynni illra afla, drauga og miskunnar-
lausra údaga, en eldfjöll vom álidn op niður til
helvíds og hagléljar og galdrar stöfúðu frá jökl-
um. Þessi hindurvitni skýrast að nokkm af
hrjóstmgum óbyggðum, eldgosum og köldum
vetmm. í íslendingasögunum er landslagi hins
vegar yfirleitt lýst með faum orðum og einungis
til að þjóna frásögninni og í fornbókmenntunum
er almennt lítið um landslagslýsingar. I raun vom
menn tregir til að kanna iandið utan við næsta
nágrenni byggðanna og nýra sér hugsanlegar auð-
lindir þess.
Þetta áhugaleysi kemur víðar fram. Fyrsm
dæmi um íslenska kortagerð koma ekki fram fýrr
en á síðari hluta 16. aldar með Guðbrandi Þor-
lAkssyni biskupi, fýrsta íslenska konagerðarmann-
inum. Aðeins á endurreisnartímanum var svolítil
uppsveifla í kortagerð þegar Oddur Einarsson
biskup, nemandi danska stjörnufræðingsins
Tychos Brahes, ritaði og myndskreytd Islandslýs-
ingu sem nú er glötuð. Þegar hafist var handa að
nýju á 19. öld voru það í fýrstu údendir ferða-
menn sem drógu upp myndir af landi og þjóð.
Því féll það í hlut svokallaðra frumkvöðla í
íslenskri myndlist, með Þórarin B. ÞorlAksson
(1867-1924) ogÁscRlM Jónsson (1876-1958)
fremsta í flokki, sem þáðu nokkurn fjárhags-
stuðning frá ríkinu, að breyta hinni neikvæðu
ímynd af landinu og gæða það þjóðernislegri
skírskotun. Ef listamaðurinn stóð við sinn hlut af
þessu óskráða samkomulagi var líklegt að
styrkveitandinn launaði honum ríkulega.
Eftir að Þórarinn hafði hlotið sérstakan styrk frá
Alþingi til að nema við Konunglegu akademíuna
í Kaupmannahöfn varði hann drjúgum hluta af
kröffum sínum í að blíðka „illt auga náttúmnn-
ar“, en slíka iðju áttu æ fleiri listamenn eftir að
stunda næstu tvo og hálfan áratug. Umhverfið
kringum Stórasjó og Vatnajökul (1921, L.í.)
[MYND 1] má sín lítils gagnvart skólastjóra Iðn-
skólans þar sem hann heggur niður fjöll og hæðir
og gerir úr þeim hátíðlega pýramída. Við blasa
rökleg og skýrt afmörkuð form. Það er ekkert
óljóst þarna á ferðinni, ekkert sem fær að leika
lausum hala. Líkt og á línurid yfir hæð lands-
manna er hægt að telja þríhyrningsformin jafn-
auðveldlega og fingurna á sér. Og fýrir ofan þessa
nýfæddu íbúa óbyggðanna Ijómar góðlátlegur
geislabaugur Vatnajökuls sem umbreytir hrjóstr-
ugri auðn í helgimynd. Það er upplýsingaröldin
sem hér stuggar burt allri hjátrú og ljær náttúr-
unni röklega skipan samkvæmt stigveldi: Guð og
ástkærir þegnar hans.
Erfiðara er að átta sig á þeim verkum þar sem
Þórarinn blandar saman náttúru og skírskotun til
tilfinningareynslu þjóðarinnar og eðlislægrar trúar
— sambland viljafestu og vakningar. Þessi auðg-
aða náttúmsýn, eins konar náttúrudulhyggja, ein-
kennir íslenska myndlist á fýrstu þremur áratug-
um aldarinnar. Náttúran og sveitin em birtar sem
tjáning á sjálfúm lífskraftinum og uppspretta
guðdómlegra gilda. Þingvellir{1900, L.í.) [mynd
2] sýna stað sem var tignaður sem aðaltákn gull-
aldar íslendinga og glataðs sjálfstæðis. Vegna
mikillar sögulegrar þýðingar Þingvalla nutu þeir
meiri athygli listamanna en allir aðrir staðir til
samans. Líkt og í Stórasjó og Vatnajökli er smiðs-
höggið á agaða niðurröðun veruleikans rekið með
því að staðsetja rauðan hest, sem kemur í stað
manns, á miðás myndbyggingarinnar. Þegar litið
er yfir íslensk landslagsmálverk vekur það athygli
að aðeins örsjaldan sýndu listamennirnir mann-
eskjur, og þá aðeins sem staðgengla fýrir áhorf-
andann. Það sem þeir hljóta að hafá verið að
reyna að koma til skila aftur og aftur, og þar var
Þórarinn engin undantekning, var sú lýðræðislega
trú að landið tilheyrði ekki fáum landeigendum
heldur þjóðinni allri.
Friðsælt og heimilislegt umhverfi Þingualla
samtvinnast bældri trúarákefð hins rennislétta
yfirborðs sem hylur maleríska nærveru lista-
mannsins. Hugmyndin um „áritunarstíl“ eða per-
sónulega pensilskrift þar sem reynt er að draga
ftam sérkenni gerandans og annars staðar hafði
leitt til dýrkunar á listrænum einstaklingsein-
kennum, skipti Þórarin engu máli. Hann leit
ekki á sig sem firrtan ffá og einhvern veginn „á
undan“ samtímamönnum sínum eins og ffamúr-
stefnuhreyfingin á meginlandinu síðla á 19. öld
(við þurfúm ekki annað en hugleiða feril lista-
manna á borð við t. d. Gustave Courbet, Van Goch
og Paul Cézanne til að fa skýran samanburð). Á
fýrstu tveimur áratugum aldarinnar voru engir
umdeildir eða „misskildir" listamenn á fslandi.
Þvert á móti var Þórarinn, líkt og Ásgrímur og
Jóhannes S. Kjarval eins og vikið verður að, strax
viðurkenndur af löndum sínum almennt, en ekki
aðeins af lokaðri og famennri klíku, sem einn
helsti talsmaður sinnar kynslóðar. Gagnrýnandi
ísafoldar sagði t. d. um fýrsm sýningu lista-
mannsins árið 1900 að „hr. Þórarinn B. Þorláks-
son, fýrsti íslenski landslagsmálarinn“, hefði hlot-
ið fadæmagóð meðmæli frá kennumnum sínum
og væri líklegur til þess að auka hróður „okkar“
enn meira með afrekum sínum í framtíðinni.
Annað dæmi um hvað þessi nýja listgrein
tengdist miklu þjóðarstolti kemur fram í skrá yfir
framlög einstaklinga sem Sicurður Guðmundsson
(1833-1874), alfýrsti íslendingurinn til að afla
sér verulegrar menntunar í faginu, hlaut sér til
viðurværis og náms í Kaupmannahöfn næsmm
hálfri öld áður. Listinn birtist í Þjóðólfi í janúar
1854 og þar kemur fram að styrkveitendur eru af
öllum stéttum, allt frá fýrirmönnum til fátækra
og ólærðra vinnumanna út um landið sem
margir höfðu aldrei séð málverk á ævinni.
Með lakkáferð Þingvalla virðist reynt að líkja
eftir helgi steindra glugga. Litameðferðin fýlgir
ákveðnu merkingarkerfi og endurspeglar einfalt
siðferðilegt gildismat. Hér er boðúð eining nátt-
úm, manns og Guðs sem innsiglast með spegil-
myndinni í vatninu. Raunar em aðallitirnir í
verkinu þeir sömu og síðar urðu litir þjóðfanans,
blár, hvímr og rauður (í fíngerðum blæbrigðum
sem ekki koma alltaf fram í effirprentunum), sem
ædað er að tákna ís, eld og fjallabláma. MatthIas
Jochumsson hafði þegar helgað þessa einingu í
upphafi texta þjóðsöngsins sem saminn var í
tilefni þúsund ára afmælis íslandsbyggðar 1874
— „Ó Guð vors lands, og land vors Guðs“ — og
þannig í raun fléttað náð Drottins inn í ímynd
landslagsins. Þórarinn, sem sat í þeirri nefnd sem
ákvað údit fanans 1913, virðist hafa gengið út frá