Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 33

Hannes Sigurðsson Landnáma hin nýja
Weg, Schule fur neue Kunst. í Dresden kynntist
hann H. Walden sem valdi tvær mynda hans á
Sturm-sýningu haustið 1924. Finnur fór heim til
Islands skömmu síðar og tók þegar að sýna
abstraktverk sín í Reykjavík (Óður til mánam,
1925, einkaeign) [MYND 12]. Ekki hlutu málverk
hans beinlínis hlýjar viðtökur. Listgagnrýnandi og
ritstjóri Morgunblaðsins gerði allt sem í hans valdi
stóð til að gera þennan listamann og Evrópu-
tengsl hans sem tortryggilegust. Hann hélt því
fram 22. júlí 1925 að Der Sturm væri ekki annað
en sölugallerí sem hefði það eitt að markmiði að
selja myndir í anda módernismans. Mörgum
mánuðum síðar, 29. nóvember sama ár, réðst
hann miskunnarlaust á sömu sýninguna aftur og
sagði myndir Finns vera kaldar, ófrjóar, dauffegar
og fráhrindandi. Hann hélt því ennfremur ffam
að Finnur bæri ekken skynbragð á myndbygg-
ingu. Ekki leið á löngu þar til Finnur fór að
ráðum hans og innan árs sagði hann skilið við
abstrakt-expressjónismann og tók til að mála
myndir af landslagi og hafi í meira og minna
natúralistískum anda (Morgunn við haf, 1927,
L.f.) [mynd 13]. Litið var á huglæga list sem
sýkingu eða bólgu í þjóðarlíkamanum sem and-
legri heilsu hans stafáði hætta af og ósveigjanlegar
tjáningaraðferðir Finns voru dauðadæmdar ffá
upphafi.
Torskildara dæmi um menningarlega útskúfun
má sjá í ferli Jóns StefAnssonar (1881-1962) sem
aldrei yfirgaf helga jörð landslagsmálverksins.
Ólíkt Ásgrími og Kjarval sem báðir voru af
bændafólki komnir var Jón sonur vel stæðs kaup-
manns og sem slíkur gat hann aflað sér mennt-
unar án þess að vera háður ríkisstyrkjum. Kjarval
og Ásgrímur þurftu að standast ákveðnar kröfúr
sem rausnarlegir styrkveitendur gerðu til þeirra,
en fjárhagslegt sjálfstæði Jóns gerði honum kleiff,
í orði kveðnu að minnsta kosti, að þjóna ein-
göngu eigin sköpunargleði og þurfti því ekki að
fylgja viðteknum hugmyndum um starfið. Að
hvatningu föður síns ædaði hann upphaflega að
verða verkffæðingur og sigldi í því skyni til Kaup-
mannahafnar aldamótaárið, en hóf þremur árum
síðar nám í Teknisk Selskabs Skole þar sem
Ásgrímur og RIkharður Jónsson myndhöggvari
(1888-1977) höfðu lært skömmu áður. Jón varð
hins vegar fljódega leiður á að teikna í sífellu eftir
gifimótum og 1905 tókst honum að komast inn
í akdemíu Kristians Zahrtmanns sem laðaði til sín
nemendur víða að úr Skandinavíu og var álitinn
einn ffjálslyndastí skóli sinnar tegundar. Raunin
varð sú að þau persónulegu tengsl sem hann
myndaði á þessum árum hjá Zahrtmann höfðu
jafhvel meiri þýðingu en hin eiginlega leiðsögn
sem hann naut þar. Undir áhrifúm ffá samstúd-
entum sínum hélt hann til Frakklands og fékk
ásamt fleiri Norðurlandabúum inngöngu í aka-
demíu Henris Matisse. Minnisgreinarnar sem Jón
ritaði um kennsluaðferðir Matisse kynnu að
varpa ljósi á það af hverju honum mistókst ger-
samlega að heilla sína eigin landa með myndum
sínum:
Þama naut égfrábarustu leiðsagnar sem égget
hugsað mér. Manni var kennt á markvissan og
kerfisbundinn hátt að vinna sjálfitatt... Síðan
kom Matisse, náði sér í pensil og litaspjald og
hóf nákvama gagnrýna úttekt á verkum nem-
endanna, einu á eftir öðru, meðan þeir sátu i
hringí kringum hann ... Þegar Matisse raddi
um hugmyndir sínar um myndlist, baði fraði-
legar og verklegar, reyndi hann avinlega að
beina nemendum sínum að sjálfitaðri sýn og
hrósa þeim verkum mest þar sem greina mátti
persónulega tjáningu.
(Georg Gretor: Islands Kultur und
seine junge Malerei, bls. 20-21.)
Áherslan sem Matisse lagði á hið persónulega
og sundurgreiningu, að sögn Jóns, voru þættir,
eða alltént hugtök, sem íslensk yfirvöld álitu
dauðaskammt í æðar þjóðernishyggjunnar, ekki
síst þessi „údenski“ siður að tjá sjálfstæð sjónar-
mið, en það var stórglæpur líkt og „stíllinn". Það
sem máli skiptir í okkar samhengi varðandi áhrif
Matísse er að hann kenndi Jóni að lúta lögmál-
um miðils síns, að nálgast íslenskt landslag á þess
eigin forsendum, en ekki gegnum augu þjóð-
skáldanna.
Strax árið 1919, á fyrstu einkasýningu Jóns í
Kaupmannahöfn, höfðu danskir gagnrýnendur
bent á að það væri eitthvað óvenjulega þungt og
alvarlegt við list hans. Það voru einmitt þessir
eiginleikar sem áhorfendum þóttu svo þrúgandi
og einstaklega ffamandi. Þegar Jón sneri loks
aftur til íslands 1924 var hann búinn að nema í
tólf ár. Samt eru elstu landslagsmyndir hans ekki
eldri en ffá 1920. Eiríksjökull (L.í.) [mynd 14] er
meðal fárra verka ffá því ári, auk þess að vera
dæmigerðast fyrir þau sem hann gerði á 3. ára-
mgnum. f stað háleitrar hugsjónamennsku Ás-
gríms er komin svartsýni, nánast í anda Sartres,
og túlkun sem virðist vera gjörsneydd allri þjóð-
erniskennd. Ásgrímur birti okkur ffiðsæla sam-
búð manns og náttúm, en Jón túlkar sömu
tengsl fúll af spennu. í stað þess að sýna „huggu-
lega“ staði á borð við Þingvelli og Húsafellsskóg
og önnur slík kennileiti þjóðernishyggjunnar
hefúr listamaðurinn kosið að veita okkur innsýn í
íslenskar óbyggðir í allri sinni hráslagalegu dýrð:
Ég heillast af pví etfiða listrana vandamáli á
íslandi hvemig hagt sé að túlka norðurheim-
skautssvaðið, veróld eldfjalla og kletta. íslenskt
landslag er í samanburði við landslag á megin-
landinu eins og nakinn líkami gagnvart kladd-
um. Hin sérstaða fegurðþessa landslags liggur í
nekt þess sem gerir það líka að verkum að torvelt
er að sýna gerð þess.
(Georg Gretor: Islands Kultur und
seine junge Malerei, bls. 21).
Eiríksjökull endurspeglar þessar hugleiðingar
Jóns. Landslagið er kalt og gjörsamlega nakið. f
samræmi við kenningar Matisse — en útfærslan
er í anda Cézannes sem var hið mikla átrúnaðar-
goð Jóns — er höfúðáhersla lögð á formblekk-
ingu og niðurröðun forma í rými. Þótt jökullinn,
sem er ekki alveg sýndur fyrir miðju og opnar
annað sjónarsvið á vinstri hönd, virðist koma í
veg fyrir takmarkalausa innrás í rýmið em fjar-
lægðaráhrifin sterkari en í nokluum af fyrri verk-
um Þórarins eða Ásgríms. Grjótið í forgrunnin-
um — eins og hrúga af lífvana skrokkum sem
hafa verið drepnir á hroðalegan hátt — er sýnt í
mettuðum rauðum, brúnum og ólífúgrænum
litum sem undirstrika harmrænan undirtón
verksins, en mjó blá árræma grefúr sig þrautseig
gegnum svartan eyðimerkursandinn í miðjunni.
En það sem kannski er mest lýsandi er að af
heiðbláum himninum taka hér við gráir og þykk-
ir skýjabólstrar, næstum áþreifanlegir í högg-
myndalegri nálægð sinni — þrefalt bergmál af
hálfkúlulögun jöklanna.
Landslagsmeðferð Jóns tók ekki verulegum
breytingum á þriðja áratugnum, eins og sjá má af
málverki hans, Hraunteigur við Heklu ffá 1930
(L.R.) [mynd 15]. Líkt og Eiríksjökulle'mkenríist
verkið af þröngu sjónarhorni, algjöru gróðurleysi
og grjóthrúgum sem eru orðnar að einföldum
geometrískum formum. Ef eitthvað er hefúr
myndbyggingin orðið enn innilokunarkenndari
og meira þrúgandi í efnislegri þrásækni sinni.
Hvert atriði verksins er tengt öðrum, endurómar
um myndflötinn svo að maður hefúr á tilfinning-
unni að væri eitthvað numið burt mundi öll
byggingin hrynja eins og spilaborg.
Þung og ströng formhyggja þessara verka féll
í grýttan jarðveg hjá íslenskum gagnrýnendum og
sá þrýstíngur sem Jón var beittur tíl að hann lag-
aði sig að hinni viðurkenndu landslagshefð leiddi
til þess að hann gerði offar en einu sinni mála-
miðlun í list sinni. Sumamótt (L.í.) ffá 1929
[MYND 16], eða Lómarems og myndin er stund-
um kölluð, er einmitt dæmi um slíkt. Hún hlaut
strax jákvæða dóma. Gagnrýnandi Tímans skrif-
aði 9. ágúst 1930 að hún væri bjartari og léttari
en önnur verk Jóns og taldi sig ekki hafa séð
betra verk ffá hans hendi.
Þessi óður til rómantíkur og eftirsjár nægði
þó ekki til að hann kæmist í náðina hjá stjórn-
völdum, enda þótt hann hefði snemma hlotið
viðurkenningu í Danmörku sem „mesti listamað-
ur íslendinga". íslendingar létu ekki sannfærast af
þessari óvæntu viðurkenningu að utan sem Danir
undirstrikuðu með því að gefa út bók um lista-
manninn eftir Poul Uttenreitter árið 1936. Við-
brögðunum hér heima er best lýst með því að
vísa í gagnrýni Jönasar Jönssonar ffá Hriflu, for-
manns Framsóknarflokksins, um verk Jóns Þor-
geirsboli (L.í.) [MYND 17] í Tímanum 9. ágúst
1930. Þar segir að vænta hefði mátt einhvers
betra af Jóni Stefánssyni sem Danir eru óþreyt-
andi að segja okkur að sé ffemstur allra íslenskra
listamanna. Með þessu gefúr Jónas greinilega í
skyn að þetta oflof sé dönsk firra sem menn þurfi
ekki endilega að taka undir á íslandi. f Dan-
mörku var Jón hins vegar gerður að heiðursmeð-
limi Konunglegu dönsku akademíunnar árið
1930 og verk hans sýnd reglulega í Grönningen
ffá 1939.
Jón þrjóskaðist við að „slípa burt grófleik-
ann“ og var fyrir vikið dæmdur til margra áratuga
listrænnar údegðar. Fyrsta yfirlitssýning á verkum
hans hér á landi var haldin 1952 og það er ekki
fyrr en á síðustu áratugum sem hann hefúr verið
metinn að verðleikum. Þjóðin kunni ekki að
meta stranga formgreiningu hans og fordæmdi
ímyndina sem henni var komið til skila með. Jón
„flúði" til Kaupmannahafnar árið 1937 þar sem
hann var búsetmr allt til dauðadags árið 1962.
Þrátt fyrir þessa höfnun fann Jón sig knúinn tíl
að lýsa yfir ævarandi hollustu við ættjörðina og
harmaði sáran: „Ég er og mun alltaf vera íslend-
ingur. Ég get ekkert við því gert vegna þess að
það er órjúfanlegur hlutí af eðli mínu sama hvað
ég aðhefst og hvað aðrir segja."
Kjarval er mesta ráðgátan í íslenskri myndlist
20. aldar og ég æda mér aðeins að gera stuttara-
lega greiningu á flóknum tengslum hans við
valdastéttina. Sú spurning vaknar: Fyrst Jón
Stefansson mistókst svo hrapalega að sannfera
gagnrýnendur um ágæti verka sinna hvernig stóð
þá á því að Kjarval fékk að mála landslag á mód-
emistískum forsendum og með slíkum árangri að
fagnaðarbylgjur fóm um allan þjóðarlíkamann? >•
Mynd 16, fyrirofan:
Jón StefAnsson
Sumamótt, 1929
Mynd 15, fyrir neðan:
Jón Stefánsson
Þorgeirsboli, 1930
„Þráttfyrir þessa
höfnunfann Jón sig
knúinn til að lýsa
yfir ævarandi holl-
ustu við œttjörðina
og harmaði sáran:
„Ég er og mun
alltafvera Islend-
ingur. Égget ekkert
viðþví gert vegna
þess að það er
órjúfanlegur hluti
afeðli mínu sama
hvað ég aðhefit og
hvað aðrir segja. ““
Fjölnir
haust '97 33