Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 61

Myndir Alda Lóa Leifsdóttir
Þegar bók Guðbergs Bergssonar, Tómas Jónsson. Metsölubók,
kom út á miðjum viðreisnar-áratugnum hreyfði hún við stöðnun-
inni, vakti hörð viðbrögð og deilur. ÁRNI ÓSKARSSON skrifar hér
um ótrúlega ferska hrörnun Tómasar, klístraða óra hans,
annarlegan kvöldbjarmann í bókinni, hetjulega ósvífni hennar.
Sannleíkur
hugaróra og
otrulegrar lygi
?að var á tímabili viðreisnar- hankahlóW. Rnkin er hra>ritrrannir
Það var á tímabili viðreisnar-
stjórnarinnar, hinum mikla
íhaldsáramg, sem skáldsaga
Guðbercs Bercssonar Tómas
Jónsson. Metsölubók kom út fyrst
og vakti mikið umtal. Þetta var
1966, fyrir 31 ári. Langt var síðan
menn höfðu rifist um nokkuð í
bókmenntunum. Deilurnar um „atómkveðskap“
voru hjaðnaðar. Allt hafði verið við það sama
talsvert lengi. Ennþá var ríkjandi í menn-
ingarmálum sú þjóðemishyggja sem hafði verið
framsækin á fyrri hluta aldarinnar, en var nú
orðin nostalgísk og íhaldssöm. Þær hugmynda-
fræðilegu skorður gerðu mönnum erfitt að
bregðast við þróun. Yfirleitt var brugðist neikvætt
við henni. Enn eimdi eftir af afturhaldssömum
söknuði eftir sveitasamfelaginu, en nútíminn var
spilltur, óhreinn og údendur. Baráttan gegn her-
setu Bandaríkjamanna og Keflavíkursjónvarpinu
var að miklu leyti háð á grundvelli hreinmngu-
stefnu og til varnar íslenskri menningu. Eðlilegt
var (og er) að menn hefðu áhyggjur af afdrifúm
íslenskrar tungu í samkeppni við fjölmiðla
milljónaþjóða, en þessar áhyggjur vildu gjarnan
leiða til einangrunarstefnu, forpokunar og
hræðslu við það sem var nýtt og öðruvísi. Samn-
ingur hafði verið gerður við Bandaríkjamenn um
að engir þeldökkir hermenn væm í herliðinu hér
til að afstýra kynþáttablöndun. Hægri mönnum
var í mun að áhrif hersetunnar væm sem minnst
sýnileg. Öll samskipti íslendinga við erlend herlið
ffá upphafi hersetunnar var eitur í beinum vinstri
manna og þeir skrifúðu t. d. af mikilli vandlæt-
ingu um siðferðisbrest „ástandskvenna". fslenskt
kyn og íslensk menning átm að vera hrein. fs-
lendingasögurnar vom hin stóra menningarlega
fyrirmynd. í skáldsagnaritun hafði fátt nýtt gerst
um langa hríð. Raunsæisskáldsögur Halldórs Lax-
ness frá 4. áratugnum vom enn helsta viðmiðið
og eftir nóbelsverðlaunin var þjóðin fárin að taka
hann í sátt. Skáldsögunni Tómas Jónsson —
Metsölubók (hér
eftir TJM) var beint
gegn þeirri kynslóð
sem drottnað hafði
yfir sköpunarstarfi í
landinu áratugum
saman, „aldamótakyn-
slóðinni" svonefndu.
Guðbergur lýsir menningarástandinu þannig í
formála sínum að 2. útgáfú bókarinnar:
„í mörg ár, áður en Tómas Jónsson kom út,
var orðið mikið um gamlar nedur á hinu íslenska
bókmenntasviði. Og allt sem var mátulega trénað
hlaut afskaplega mikið lof. Innlyksa í orðalepp-
unum höfðu stjórnmálin hér tekið að sér trénuð
skáld. Þau til hægri áttu tvö, og hin til vinstri líka
tvo.
‘1)
Skáldin em trúlega Gunnar Gunnarsson og
Tómas Guðmundsson annars vegar, en Halldór
Laxness og Þórbercur Þórðarson hins vegar.
Þegar TJM V.om út árið 1966 voru þessir menn á
sjötugs- og áttræðisaldri. Guðbergur var 33 ára. í
sama formála minnir Guðbergur einnig á það „að
milli „aldamótakynslóðarinnar" og kynslóðar
minnar, listamanna á svipuðum aldri og ég, var
heil kynslóð rithöfúnda sem týndist milli veggja
íslenskrar menningar, vegna þess að hinar trén-
uðu bókmenntanedur voru allsráðandi miklu
lengur en í þeim var nokkur safi eða
hollusta" (s. 6).
Tómas Jónsson var ný persóna í
íslenskum bókmenntum. Aldrei hafði
jafnömurleg pappírsvera verið gerð að
aðalpersónu í bók. Bókin saman-
stendur af sundurlausum skrifbókum
þessa karlskröggs sem þusar um samtíð
sína og sjálfan sig, segir undarlegar
sögur og nöldrar yfir leigjendum
sínum í kjallaraíbúðinni sem honum
hefúr tekist að koma sér upp effir
margra áratuga störf sem
11 Guðbergur Bergsson: Tómas Jónsson. Metsölubók. 2. útgáfa. Forlagið, Reykjavík 1987, bls.
4. Aðrar tilvitnanir f þetta verk í greininni vísa til þessarar útgáfú.
bankablók. Bókin er hrærigrautur
af fadæmum og fúrðusögum, sögð-
um af karlægu gamalmenni, fúll af ropum og
prumpi. Tómas er grótesk útgáfa af Þórbergi í
smásmygli sinni sem beinist að fáfengilegustu
hlutum. Hann er erki-íslendingurinn, „afkom-
andi hraustra, bláeygra víkinga“ (s. 7), og því
skopmynd þeirrar þjóðernishyggju sem mótað
hafði andlegt líf á öldinni. f kafla sem ber yfir-
skriftina „Ég æli mér yfir ykkur“ lýsir Tómas
tilveru sinni og stöðu sinni í lífinu:
„Æskuár fertugs gamalmennis eru langt aó baki,
en um sextugt nálgast það œskuna, þótt kannski
séþá ofsnemmt að rifa upp og lifa eingöngu í
minningum. En etvi mín er svo fábreytileg og
snauð, égsvo einangraður affitu og kalki, að ég
réttlœti sjáfan mig og lifi kvöld eftir kvöld og
heila vetrardaga í Hugarlandi. Sönn unun er
mér að afneita lífinu, falsa það eftir beztu getu,
gera það satt í hugarórum og ótrúlegri lygi á
kvöldin í moðvolgu rúminu. Æ, þessi bar — og
síðan þessi bölvaða úttútnaða borg— hefur
tevinlega haft djöfulleg áhrifá mig. Hún grúfir
sigyfir mig með andstyggiUga tœrum himni. í
draumi er hún bœriUgust — sem martröð. Eins
og mara hefég Ugið á sjálfum mérfrá því ég
fiirst fór að bera skynbragð á unað. Og ég efast
um að á byggðu bóli finnist óllu UiðinUgri
maður en ég. Ég er óþolandi djöfúlL Ég er úr-
hrak, afikrœmt naturdýr með hvíta höggtönn,
gláandi tungu, loðinn að utan, ekki óáþekkur
fiðraðri rottu í draumi, sem hUypur eftir nökt-
um líkama manns. Svo dœmi sé nefht, þáer ég
svo leiðinUgur að enginn hefúr viljað eignast
vinskap minn. Fólk sannast að segja forðast mig
ágötunni, hreekir áefiir mérgulum heima-
komuhrákum frá skrijstofú borgarUtknis,
án afiökunarbrosa. “(s. 184)
Þessi sjálfsrétdædng Tómasar,
Hugarland hans, er bókin sem
lesandinn heldur á. Aðferð >-
„Skáldsögunni
Tómas Jónsson —
Metsölubók var
beint gegn þeirri
kynslóð sem
drottnað hajðiyfir
sköpunarstarfi í
landinu áratugum
saman, „aldamóta-
kynslóðinni “ svo-
nejhdu. “
Fj
haust '97
olnir
61