Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 89

MatthíAS Viðar Sæmundsson skrifar um þjóðtrú, galdra og fjölhyggju
í tilefni af grein Árna Björnssonar þjóðháttafræðings, „Hvað merkir þjóðtrú?a,
sem birtist í Skírni í fyrravor.
Að andmœla eðajafnvel eyða hleypidómum
gegn einhverri trú (eða hjátrú) er ekki sama sem
boða hatia.
Sigurður Nordal1^
Proumur Needhams
fmyndum okkur mann sem hrekkur upp við ræs
formanns undir Jökli á miðri vorvertíð einhvern
tíma um öndverða sautjándu öld. Hann fær tæp-
lega samsamast sínu nýja samfélagi, reynslu þess
og viðhorfum, enda er allt gjörólíkt því sem hann
hefur átt að venjast. Hann skynjar væntanlega
hafbrimið undan Tröllakirkju, drangana í flæða-
málinu og svört hraungrýtisbjörgin í baksýn með
öðrum hætti en menn sem lifáð höfðu við Bárðar
sögu Snæfelláss kynslóðum saman, enda minnir
fátt á fágun og vernd nútímalífs, gróðurlausir
hraunklettahryggir, svart, úfið hraun og allt
„hræðilegt til að sjá“, ritaði Egcert Ólafsson um
miðja átjándu öld; og þótt jökullinn tíl norðurs
veitti nokkurt skjól fýrir vindum þá gerði oft
hörð næturfrost í Dritvík, fraus þá allt sem frosið
gat og átm amlóðar erfiðar nætur. Hrikalegir
steindrangar Tröllakirkju vekja þó enn tilfmningu
um skuggalega dularkrafta, enda þarf ekki víð-
áttumikið ímyndunarafl tíl að ímynda sér helgar
vélar á slíkum stað, einkum á drungalegum síð-
kvöldum að hausdagi, þegar þoku dregur fýrir
jökul og dulið vex upp úr landinu, enda trúðu
margir því enn á átjándu öld að „jarðbúar, huldu-
fólk, dvergar eða þó einkum afturganga Bárðar
Snæfellsáss“ tálmuðu för manna upp á jökulfjall-
ið, að sögn Eggerts2*; og sjálft heití Tröllakirkju
ber vimi um kynngimagnað sambýli hugar og
landslags, reynslu sem fólk hrærðist í og háfleyg
hrellirök yfirvalda gám ekki útrýmt. Menn hafa
fúndið til smæðar sinnar í þessari náttúm, þótt
þeir reyndu að stækka sig með menningu í ver-
stöðvum, en þar hittust skáld sem höfðu atvinnu
af því að yrkja rímur út af sögum og sumir klór-
uðu sig fram úr fornri skrift eða vom kvæða-
menn góðir; þarna vom jafnvel kenndir töfrar og
sett saman galdrakver. Þú þarft væntanlega að
vera samtíðarmaður tíl að geta skilið slíkt sam-
félag til fúlls, enda hlýtur fúllur skilningur að
tengjast tilfinningalegri innlifún og vitsmunalegri
yfirsýn í senn. Þetta fólk lýstí auk þess reynslu
sinni með öðmm hætti en mörgum nútíma-
mönnum er þóknanlegt — með örnefnum, orð-
tökum og málsháttum, þjóðsögnum, ævintýmm,
venjum, vitnum og galdratáknum, sem virst geta
annarleg eða fjarstæðukennd nú á dögum. Það
þýðir samt ekki að heimur þessa fólks sé okkur
með öllu glataður, himnarnir em hinir sömu þótt
hjásólir heiti öðrum nöfnum, og við verðum
einnig bergnumin af þungbúinni einsemd Trölla-
kirkju þegar kvöldar um haust. Á slíkum stund-
d Ijóðsagnabókin. Sýnisbók íslenzkra þjóðsagnasajita.
Sigurður Nordal tók saman. Annað bindi. Reykjavík,
1972,xv
2' Ferðabók Eggerts Ólajssonar og Bjama Pálssonar um
ferðirþeirra á íslandi árin 1752-1757. 1. bindi.
um er hægt að nema blæ af horfmni reynslu-
veröld þar sem dmnur sjávar, steinótt fjara, kaf-
þykkur himinn, gnauð vinda um svartar stein-
borgir, snjóhvít jökulhetta og dimmblátt vatnslón
mynda lífræna og magnaða heild með eigin huga.
Þeir sem skoða ffamandi menningu nú á
dögum hljóta að velta því fýrir sér um hvað og
hvernig þetta fólk hugsar; hvort vitsmunalíf þess
sé sett með öðm móti saman en vitsmunir okkar,
eða svo vitnað sé í dæmi Wittgensteins um teikn-
ingu sem túlka mátti á tvennan hátt: hvort það
lítí á heiminn sem önd eða sem kanínu? Sá sem
fasst við sögu sinnar eigin menningar stendur
frammi fýrir svipuðu vanda; getur trúlítill nú-
tímamaður, svo dæmi sé tekið, skilið og gert
grein fýrir trúarlífi fólks sem bjó við gjörólík skil-
yrði fýrr á öldum? Hann þarf að túlka skoðanir
og athafnir ókunnugs fólks sem í þokkabót er
steindautt og hefúr einungis skilið effir sig leífar
af lífi: leifar sem keppst er við að túlka og færa í
nútímalegt form til skilningsauka. Þetta tiltæki
gemr tekist misjafúlega eins og enskt mannfræði-
prófessorinn Rodney Needham komst að raun um
effir áratugarannsóknir, en í bók hans um trú,
tungumál og reynslu (1972) er greint frá draumi
sem endursegja má á cftirfarandi hátt; Mig
dreymdi nótt eina að ég væri að ræða við Penan-
fólkið í ffumskógum Borneó, en eins og oft gerist
um ímyndaða endurfúndi af slíku tagi rak mig í
vörðurnar og hrökk upp miður mín yfir að geta
ekki lengur sett saman rétta og skiljanlega sem-
ingu á penönsku. Setningin sem vakti mig af
óværum svefúi var „Ég trúi á Guð“, en ég gat
með engu mótí orðað hana á máli Penanfólksins.
Þessi draumur kveikti vangavelmr sem á næsm
árum urðu að heilli bók. Ég vissi fýrir víst að
Penanmenn töluðu um andlega veru, Peselong
hét hún, er átti að hafa svipaða yfirburðastöðu í
alheiminum og Guð kristinna manna, enda hafði
ég sagt sjálfúm mér að þetta steinaldarfólk tryði á
sérstakan, almáttugan guð líkt og við, þótt ekki
væri um formlegan átrúnað eða trúariðkun að
ræða. Mér varð nú ljóst að fýrir þessu var ekki
mállegur flugufómr, auk þess sem ég gat ekkert
sagt um viðhorf fólksins, hvon það var trúað eða
ekki, með orðum sem venjulega er beitt um slíkt
ástand. Ég hlaut að viðurkenna með semingi að
ég vissi ekkett um raunverulega trúarafstöðu
Penanmanna. Spurningin var þá hvort skýrslur
annarra þjóðffæðinga væm traustari, hvort þær
sönnuðu í raun að fólk tryði á eitthvað, því hug-
arástand og hugmyndir em augljóslega sitthvað.
Sá sem fúllyTti að fólk tryði einhverju þegar hann
vissi í raun ekkert um hvað átti sér stað innra
með því fór um jafnvillmr og hinn sem ekkert
vildi segja um sálarástand og trúarlíf. Þessar
draumleiðingar snerust með öðmm orðum um
forsendur, markmið og mannlífstengsl félagslegr-
ar mannfræðiÁ
Steindór Steindórsson íslenzkaði. Reykjavík, 1975,
158, 161
Rodney Needham: Belief Language, and Experience.
Oxford: Basil Blackwell, 1972, 1-2
Árni Björnsson þjóðháttaffæðingur hefúr tæp-
lega haff spurnir af draumi Needhams né orðið
fýrir svipaðri reynslu ef marka má grein hans
„Hvað merkir þjóðtrú?" í Skími (vor, 1996). Þar
er lítinn vafa að finna og vasklega gengið ffam
með hellistálsýn og fordómavillu að vopni.
Hégiliur og hégilluiigar
Fyrst þetta: Getum við útskýrt eða sýnt fram á
dýpri rök venja, víta og varúða, eiga kreddur sér
rökffæðilegan grundvöll, hvaða ástæður eru til
einstakra trúaratriða? Þessi vandamál tengjast j,
víðtækari vanda sem orða má svona: Hvaða
ástæður eru tíl þess sent kaÚað hefúr verið hjátrú,
á hún sér skynsamlegar fbrscndur eða kom fólk
sér saman um hana rakalaust? Felur hún í sér
„óbrotna hugsunariist", „heimspeki fólksins“ og
„ekkerr smáræði af hugsun"? Éða með orðum
séra Jönasar Jönassonar frá Hrafnagili (1908): I
„og því meira sem finst og þekkist af þessum
sögnum, venjum og trúargreinum
(kxeddum), því meira samhengi fer að
finnast í því...“4) Islenskir ffæðimenn
hafá brugðist við þessurn vanda með
margvíslegum hætti, þv( stundutn er
fjölyrt um líkamlega eða andlega
sjúkdóma, vanþroskaða vitsmuni,
almenna sefjun, ffnmstæða
guðfræði, samfélagsaðstæður,
landshætti og iífsskilyxði eða
vfsvitaðar blekkingar,
fæstir hafá skyggnst f
„samhengi" séra
Jónasar. Slík viðbrögð
hellistálsýn
í íslenskum
fræðum
eiga paö samei;
að vera rcist á
skoðunum um rétta
þekkingu, eins og sjá má
af neikvæðri hugtaka-
notkun. Hjátmarhugtakið ^
hefúr þannig tengst óskyn-
semi, því sem er í senn órök-
víst, annarlegt óg ósatt, andstætt
réttri trú eða skoðun, jafnvel
sjúklegt, enda er orðið yfirleitt
notað til útilokunar en ekki
greiningar; hjátrúnni hefúr verið
lýst sern dulariúllu afli er getúr
þurrkað út skynscmi og rcynslu-
vit manna við ákveðnar að-
stæður. - - -
í orðabók Árna BöÐvars-
sonar (1963) er hjátrúarorðið
skýrt sem „hindurvitni, kerl-
ingabækur, trú á óraunvérulega
hluri", en einnig er getið um :
„bábilju" sem tengist bulli, >•
4) Jónas Jónasson: „Formáli“.
Þjóðtrú ogþjóðsagnir. Safnað hefir
Oddur Björnsson. I. bindi. Akureyri,
1908, 6