Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 57

Það er ómetanleg lífsreynsla að kynnast landinu sínu í gegnum stækkunargler eða kíki.
Haraldur JóNSSON ákvað að skella sér í geimfarabúning okkar jarðarbúa, Gortexgallann,
og þannig ferðaðist hann um ólík svið íslenska mannlífsins
og dró ályktanir af því sem fyrir augu bar.
QÐDlD
Sá sem lendir í fyrsta skipti ofan á þessari eyju
veit auðvitað ekki hvað hann á að halda. Sú
heimsmynd sem birtist fyrir framan augu hans er
frekar tengd annarri plánem en því þrælskipu-
lagða og manngerða landslagi sem hann á að
venjast frá öðrum svæðum jarðkringlunnar.
ísland er greinilega eyja og hún er staðsett
efst á hnettinum. Landið er stöðugt milli tveggja
elda; sólarinnar sem er svona nálægt og síðan
allra eldgosanna undir iljunum á eyjarskeggjum.
Samt er ekkert rosalega heitt hérna. f næsta
nágrenni er Norðurheimskautið. Og ísbirnirnir.
Það hjálpar til við að kæla íbúana niður. Og jarð-
skjálftarnir til að hrista þá saman.
í rauninni er alveg ótrúlegt að einhver skuli
yfirleitt búa hérna. Tékkneska videolistamannin-
um Woody Vasulka finnst til dæmis að íbúarnir
hérna passi ekki við eyjuna. Landslagið samlagist
varla persónuleikanum. Að vera eyja er meira en
að segja það.
En það er alltaf gott veður á landakortum.
Þegar ísland er skoðað úr Iofti límr það út
eins og upphaf heimsins. Eða heimsendir. Lands-
lagið líkist ástandinu eftir meiriháttar náttúm-
hamfarir þar sem allt hefúr eyðst af jörðinni.
Yfirborð landsins er sömuleiðis sérkennilegt.
Eyðimörk í svörm og hvítum jöklum. Annars
þúfúr. Undir þeim liggja allar rollurnar sem hafa
farist í fjölmörgum eldgosum sem em dæmigerð
fyrir veðurfárið á þessum slóðum. Þýfðu svæðin
eru í rauninni einn heljarstór kirkjugarður.
Hver er annars munurinn á eyju og skeri?
Það sprettur gras á eyjunni. Við höfúm verið að
velta fyrir okkur muninum í gegnum aldirnar.
Hvort að þetta land sé aldingarður eða eyðimörk.
Öldum saman þorðum við ekki inn í landið af
því að við vorum ekki viss um hvort það þar væri
himnaríki á jörð eða helvíti fyrir útilegumenn.
Ef þú ert ekki fæddur hérna skilur þú eðlilega
ekki mngumálið sem eyjarskeggjar tala. Það getur
líka verið annmörkum háð fyrir údending að tjá
sig í þessu umhverfi. Setningarnar hverfa jafnóð-
um ofan í gljúpan mosann og viðkomandi heldur
að hann sé loksins kominn út í geiminn.
íslenskt landslag er bæði hrátt og bert. Til-
raunir til að klæða það í skóg em að margra mati
ffekar undarlegar þar sem þær em ekki eðli þessa
lands heldur miklu ffekar údenskt skraut. Einir,
birki, reynir og víðir em einu trjátegundirnar sem
teljast geta íslenskar. Samkvæmt Bernar-sáttmál-
anum og sömuleiðis Ríó-samþykktinni höfum
við til að mynda skuldbundið okkur til að tak-
marka ágengar erlendar plöntutegundir hér til að
forðast plágur ýmiss konar. Eypór Einarsson
grasafræðingur og margir fleiri hafa bent á að
effir þessum reglum sé ekki fárið og þess vegna
vaði til dæmis lúpínan uppi um allar trissur.
Alls kyns plöntur sem vaxa hérna niður við
sjávarmálið fyrirfinnast hins vegar ekki fyrr en
lengst uppi í fjöllum annarra landa. Þena á
sömuleiðis við um eyjarskeggja, þeir em bæði
mjög jarðbundnir en um leið mjög hátt uppi á
andlegum sviðum miðað við marga íbúa annarra
svæða jarðkringlunnar.
íslenskt loft er það ómengaðasta og víðáttu-
mesta í heiminum. Þess vegna eru kílómetrarnir
hlutfallslega lengri hér en annars staðar. Um leið
lifúm við í mjög sérkennilegu lofttæmi þar sem
ísland telst til einangraðri svæða á jarðkringlunni.
Það er þykkur en gegnsær hljóðmúr allt í kring-
um eyjuna. Á síðusm misserum er þetta sem bet-
ur fer að breytast hratt með Fjölvarpinu, Inter-
Haraldur Jónsson
Hvarfpunktur, 1995
netinu og frekari samkeppni og möguleikum hjá
enn fleiri flugfélögum.
Það er líka dálítið merkilegt að fslendingar
byrjuðu ekki að ferðast markvisst um innanverða
eyjuna fyrr en útlendingar voru búnir að dásama
hana og finna bæði blátt lón til að baða sig í og
heita gjá í Mývatnssveit. Sú síðarnefnda var ein-
mitt uppgötvuð af enskum stúdentum á fjórða
áratugnum í skemmtiferð. Bændur í nágrenninu
höfðu ekki sýnt henni hinn minnsta áhuga. Það
er ekki fyrr en á allra síðustu ámm sem fan er
orðið sjálfsagðara en leggjast undir bert loft eða
tjalda langt ffá mannabyggðum. Fyrst þurftu
Jónas og félagar að upphefja náttúmna í ljóðum
og sögum og rúmlega öld síðar mundum við
affur eftir henni þegar búið var að prenta mynd-
skreyttan bækling í lit um alla dýrðina. Þar sann-
ast enn og aftur að hlutur er ekki til nema til sé
mynd af honum. Við erum að tala um rómantík
hina fyrri og síðari.
Það er líka dálítið merkilegt að til dæmis í
íslendingasögunum er lítið um eiginlegar lands-
lagslýsingar.
Daglega lífið hérna er hrásoðið. Engar auð-
lindir eru í jörðu og flestir lifá í einni kös niður
við sjávarmálið. Landið er tómt aö innan eins og
Ástralía. Bæjarfélög inni í landi eru teljandi á
fingrum annarrar handar en þau lifá mörg á
límtrjávinnslu eða framleiðslu camenberts. Fólki
úr undirstöðuatvinnugreinunum, bændum og
sjómönnum, hefúr fekkað ört á síðustu árum.
Margir þeirra eru fluttir til borgarinnar. Sumir
bændanna fengu strax vinnu í Húsdýragarðinum
og sjómennirnir gjarnan í gullfiskabúðum eða
hreinlega sem sundlaugaverðir.
Fátt af gæðum landsins hentar til útflutnings.
Jarðskjálffar, norðurljós, holóttir vegir, bergmál,
sólnæmr, íslenskt myrkur, jarðhiti, yngstu fjöll í
heimi og rafmagn. Á síðusm ámm höfúm við því
Núna tekur gróðurríki hálendisins nefúilega
tímabundnum stökkbreytingum yfir sumartím-
ann. f stað hinnar margrómuðu auðnar liggur
yfir landinu þéttriðið net skærlitaðs en rótlauss
gróðurs sem er náttúrlega ekkert annað en túrist-
ar faldir inni í regnbogagöllum. Bráðum vilja út-
lendingarnir ömgglega ferðast enn lengra eða alla
leið til Grænlands og Alaska. Við verðum því
senn að finna upp á einhverju nýju til að draga
athyglina hingað. íslenska kvenfólkið verður þó
alltaf sígilt sem það fallegasta í heiminum. Núna
er líka aðeins tímaspurning hvenær hið sama
kemur í ljós um karlmennina því það heyrist æ
oftar frá gestum sem koma hingað í lengri eða
skemmri tíma að íslenski karlpeningurinn sé orð-
inn eftirsótmr alþjóðlegur gjaldeyrir.
íslenskan er móðurmál allra hinna Norður-
landamálanna. Hún er það sem málfræðingar
kalla latína norðursins.
Hún er frummál Skandinavíu. Allt byrjaði
hér. Við stöndum sem sagt á byrjunarreitnum.
Við erum á naflanum. Niðri í naflanum. íslensk
tunga er trúarbrögð okkar. Við hleypum helst
engum ókunnugum inn í það samfélag. Jafnvel
þó útlendingur tali ágætis íslensku og hafi jafnvel
látið umskera á sér tunguna til að ná rétmm
framburði, þá heyrum við samt alltaf hreiminn.
Hér gerist margt á sama tíma. Maður veit
aldrei hvort lífið sé að lognast út af eða rétt að
byrja. Af þeirri einföldu ástæðu að við höfúm
lítinn samanburð við önnur menningarsvæði.
Samt fylgjumst við rosalega vel með hvað er að
gerast annars staðar. Þegar maður býr á eyju er
nauðsynlegt að tala annað tungumál og kunna að
synda. Hugmyndir eiga samt stundum erfitt með
að skjóta rótum hvort sem um er að kenna
hrjóstrugum jarðvegi eða veðurfari sem feykir
þeim jafnóðum út í buskann. Það þarf ekkert að
vera verra því þannig á sér stað sífelld og nauð-
synleg endurnýjun. Nýjungagirnin hefúr þó
stundum komið okkur í koll eins og þegar við
flytjum inn hráar hugmyndir sem eiga síðan ekki
við íslenska staðhætti og úreldast því á stuttum
tíma.
Samhengisleysið kemur okkur samt oft til
góða. Hugmyndir sem berast hingað fyrir skipu-
lagða tilviljun öðlast þá gjarnan algjörlega nýtt
samhengi. Hvort sem um er að ræða rekavið eða
suðræn fiðrildi, allt verður nýtt á sinn hátt. Við
girtum okkur af með rekaviðnum en setjum
fiðrildið frekar á safn. Stundum er samt erfitt að
útskýra íslandssöguna fyrir útlendingum. Þegar
Jónas frA Hriflu sýndi til dæmis úrkynjaða list í
Gefjunarglugganum var það samt ekki í neinu
samhengi við sýningu Göbbels á framúrstefnulist
undir sömu yfirskrift í Berlín. Þetta samhengis-
leysi og þessi einangrun eru oft hrein og klár
„Þegar Island er
skoðað úr lofti lítur
það út eins og upp-
hafheimsins.
Eða heimsendir.
Landslagið líkist
ástandinu efiir
meiriháttar
náttúruhamfarir
þar sem allt hefur
eyðst afjörðinni.
Yfirborð landsins
er sómuleiðis
sérkennilegt.
Eyðimórk í svórtu
og hvítum jóklum.
Annars þúfur. “
laðað æ fleiri erlenda ferðamenn til landsins. Þó
bannað sé að flytja hrátt kjöt inn til landsins þá
er í lagi að flytja inn ferðamenn en þá frekar í
styttri tíma. Innflutt ferðamennska er orðin einn
aðalatvinnuvegur þjóðarinnar. Við seljum þeim
þögn og mannlaust landslag. Með aukinni ferða-
mennsku eru þessi fyrirbæri þó á undanhaldi.
himnasending sem slær mörgum póstmódernísk-
um hugmyndum um uppbrot og óvæntar sam-
setningar algerlega við. Það er líka deginum ljós-
ara að þjóðir sem lifa á jaðarsvæðum í menning-
arlegum skilningi, svo ekki sé talað um veðurfars-
legum, hafa auðvitað upp á annað að bjóða en
þeir sem búa í miðjum mannelgnum. Þetta eru >■
Haraldur Jónsson
Islenskt málver,
1996
Fjölnir
haust '97 57