Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 18

Hannes Sigurðsson Upplýsingabrögð sem myndlist

Aldrei Hafa ffleii
anir verið kærð
Ungur maður með bláa VIK-
ING-húfu fremur hrottalega
nauðgun á kornungrí stúlku
Hrisnrhðislans.mmðain I Rpiiltjawík
æfr»mI«T»lu I nu» «1 )tUI
fU«: p»xj
um (nS vtnini «W»i v ju
pvim lilkytnu um að dlir hnwll
■>* ímuiUI wð
ru/minhu tuAurlri v»r ikvwV
Ið »ð Uk* lil Ixlu lyul oið
.Niðmniriðui «1 l-.-lm unr
rmðuai rr:i Jwr nOFM»»*mkl»-
*l»'nu:i KryitavAur mun cUi
•Attuð* >*lui', h*o«tl liArtMC*-
„ rim* lurl* mmðipn
\ I Nkmrn vg ttt l»f
(K ■Hcki vl»i l>»n rru
Æxi\v nc lui* l tirurku-
VflCTumjr S>> húwxi Möouf
l jHéjj
.VIO H»uut. triyi íxiO »( v>0
!«•»» tn milið rr opi^!*r»
kaupum v|0 uA*il hmlM
[ I llagkaup * **|9< Krnlln.
úut, m |»»»r hraklailr
[ ÓUPPLÝST ÍSLENSK SAKAMfl'l >
„En til að viðhalda
sjálfum sér verða
jjölmiðlar líka að
vera sveigjanlegir,
alltafað svipast um
eftir hópum með
sérstök áhugamál,
sameiginlegum yfir-
lýsingum auk þess
sem er annarlegt,
œsilegt og
hneykslanlegt. “
viðhafnar í þessu látlausa umhverfi sem hefur
verið annað heimili margra viðskiptavina þess svo
áratugum skiptir — listamanna, skálda, tón-
skálda, leikara, heimspekinga, sérvitringa, geð-
fadaðra, stjórnmálamanna, blaðamanna, verka-
lýðshetja, fínna ffúa og óbreyttra borgara af göt-
unni. Mokka endurspeglar á margan hátt í hnot-
skurn sögu íslensku framvarðarsveitarinnar ffá og
með tíma abstraktkynslóðarinnar, en að auki hef-
ur alltaf verið sterk hefð fyrir því að leyfa byrj-
endum, frístundamálurum og utangarðsmönnum
að spreyta sig þar á veggjum.
Ég ákvað að nýta mér þessa löngu og afar
fjölskrúðugu hefð og einsetti mér að leiða sýning-
arstefnu Mokka að sinni anarkistísku eða þverfag-
legu niðurstöðu, að vísu á mjög yfirvegaðan hátt,
þannig að áhorfándinn vissi aldrei hvað kæmi
næst. Mér hefúr meira að segja tekist að koma
sjálfúm mér á óvart nokkrum sinnum með því að
setja upp sýningar bara vegna þess að þær féllu
mér alls ekki í geð. Er hægt að verða öllu opnari
(„alternadve“? Auk sýninga á verkum þekktra
innlendra listamanna, nýútskrifaðra myndlistar-
nema og frístundamálara hafa verið haldnar sam-
sýningar og þemasýningar. Indverskar smámyndir
ffá 17. öld (nóvember 1991), japanskar tréristur
ffá 18. öld (desember 1993) og verk margra
frægustu nafnanna í heimi samtímalistarinnar
hafa einnig verið sýnd — og þannig hefúr
HiU-NflKKllKH
MENNINGAR- OG LISTASTOFNUN
HAFNARFJARÐAR
OPIÐ FRÁ 12 TIL 18 ALLA
DAGA NEMA ÞRIÐJUDAGA
27.9. TIL 13.10.
Gunnar Kristinsson
18.10 til 27.10.
Myntsafnarafélagið
1.1 l.til 24.11.
Rebekka Rán
29.11. til 23.12.
Brian Pilkington
6.12. til 23.12.
Ása Gunnlaugsdóttir
og Taru Harmaala
Mokka orðið einstök deigla há- og lágmenningar.
Öðrum megin á hinu fjölþjóðlega litrófi em
listamenn á borð við Jenny Holzer (október
1994) , Peter Halley (febrúar 1995), Carolee
SCHNEEMANN (ágÚSt 1994) Og KOMAR Og WlELAMID
(janúar 1996), sem héldu sýningu á „Effirsóttasta
og síst effirsótta málverki á íslandi“, og hinum
megin alræmdir myndlistarmenn eins og Joel-
Peter Witkin (júlí 1994), Bob Flanagan (apríl
1995) , Sally Mann (ágúst 1994) og Andres Serr-
ano (júní 1996). Það er sitthvað að sýna verk
þessara listamanna í hvítþvegnu listhúsi eða safni
og að láta þá kynna málstað sinn mórölskum
meirihlutanum á kaffihúsi úti í hafsauga.
En fleira kemur til. Þótt það hafi verið regla
ffemur en undantekning að íslenskir listamenn
öfluðu sér menntunar erlendis, einkum annars
staðar í Evrópu og í Bandaríkjunum, hafá að-
gerðastefna og félagslega sinnaðar hreyfingar á
borð við Dada, fútúrisma, súrrealisma, Neo-Geo,
líkamslist („body politics“) og róttækan femín-
isma aldrei almennilega náð hingað tíl lands. Það
er eins og slíkur hugsunarhátmr hafi verið tekinn
í tollinum. Sennilegri skýring á þessum skorti á
herskáum ögrunaraðgerðum em hins vegar smæð
og skyldleikatengsl samfélagsins sem hafa komið í
veg fyrir að hér myndaðist nokkurn tíma raun-
veruleg andófshreyfing. Listír hér á landi hafa
yfirleitt hneigst að hinu ljóðræna og hljóðláta og
smtt á sinn varfærnislega máta ríkjandi viðhorf.
Viðtökur fjölmiðla hafa gjarnan verið á þá lund
að smðla að þessari útjöfnun allra öfgatilhneig-
inga með því að viðurkenna góðládega réttmæti
tilraunastarfsemi, en forðast átök og beina öllum
umræðum inn á hlutíaust skemmtanasvið. Eins
og ég mun skýra hér á effir gegna fjölmiðlar þýð-
ingarmiklu hlutverki í íslensku listalífi, þótt þeir
geri reyndar lítið annað en að fletja allt út.
Sé þetta haft í huga verður starfsemi minni
best lýst sem tilraunum þar sem Mokka hefúr
bæði verið ran nsóknarstofim og sá vettvangur
þaðan sem framandi eða nýstárlegum hugmynd-
um hefúr verið pumpað inn í fjölmiðlaumræð-
una. Derrida telur að Hegel hafi haff rétt fyrir sér
þegar hann hvatti aðra heimspekinga til að lesa
dagblöðin vandlega á hverjum degi því að ef
menntamenn vilja axla meiri ábyrgð verða þeir að
átta sig á því hvernig fjölmiðlar starfa og rann-
saka það sem að baki þeim býr. Frétta- eða upp-
lýsingaiðnaðurinn, sem flest okkar taka sem sjálf-
sagðan hlut, býr hreinlega til málin sem um er að
ræða með því að sía, forgangsraða og bera ffam
fréttir til að þóknast öflum og hagsmunum sem
hvorki ffamleiðendurnir né viðtakendurnir gera
sér fúlla grein fyrir. Efst á fféttalistanum eru inn-
lendir atburðir sem taldir em skipta mildu fyrir
þjóðina, sögu hennar, ffamleiðsluhætti og ímynd-
aða lífshætti. Fyrst ástand fiskiðnaðarins, verkföll,
samningaviðræður og íþróttir; þá slys og stjórn-
málamennirnir, en sjaldan stjórnmál, og loks síð-
ustu atburðir í hinum vestræna heimi. í neðsta
þrepi er pláss fyrir listir og menningu sem líka
má nota til flytja upplifgandi fregnir, eins og af
fæðingu lítils pandabjarnar í dýragarði í Peking,
allt effir framboði á uppfyllingarefni í léttum dúr.
Vegna þessarar sjálfvirku flokkunar fálla flestar
mannlegar gerðir í skuggann, allt sem er ógnvekj-
andi, framandlegt eða í eðli sínu skaðlegt kerfinu.
Hið grátbroslega er að sama gildir um fjarlæga
erlenda viðburði í þessum síminnkandi heimi
okkar, nema um sé að ræða náttúruhamfarir.
En til að viðhalda sjálfúm sér verða fjölmiðlar
líka að vera sveigjanlegir, alltaf að svipast um effir
hópum með sérstök áhugamál, sameiginlegum
yfirlýsingum auk þess sem er annarlegt, æsilegt og
hneykslanlegt. Aðgangur að sviðsljósi fjölmiðl-
anna veltur á persónulegum tengslum, hvernig
boðskapurinn er matreiddur og hversu áhuga-
verður og skiljanlegur hann er talinn vera al-
menningi. Þótt aðalsöluvara fjölmiðlanna sé end-
urvinnsla skoðana, kynnt sem „kjarni málsins“,
og þótt þeir þrífist á markaðsrannsóknum og
skoðanakönnunum reyna þeir að gera sig trú-
verðuga með því að gefa í skyn að „engu sé
útskúfað". Raunin er sú að fyrir utan að útbreiða
hinn lýðræðislega samning og afla fylgis við hvað
það sem þurfá þykir er meginmarkmið með al-
mannatengslum fjölmiðlanna að smðla að eigin
sölu. Og aldrei skyldi vanmeta getu þeirra til að
„hafa vald á aðstæðum“.
V.
íslenskir fjölmiðlar starfa í meginatriðum eins og
fjölmiðlar annars staðar, nema hvað þeir em
óvenju opnir fyrir aðsendu efni. Þetta stafar af
því að öll dagblöð vom algjörlega flokksstýrð
langt fram á 8. áratuginn (síðasta flokksblaðið,
Alþýðublaðið, var lagt niður fyrir tveimur mán-
uðum). Blöðin höfðu mótandi áhrif á ákveðna
þjóðfélagshópa og vom vettvangur fyrir leiðtog-
ana sem þeir gátu nýtt sér til pólitískra aðgerða
annars staðar í kerfinu. Allar aðsendar greinar eða
bréf var litið á sem aukinn smðning við flokkinn,
svo framarlega sem skoðanir þeirra samrýmdust
málstaðnum. Þegar blöðin fóm að keppa á frjáls-
um markaði urðu þau jafúvel enn móttækilegri
fyrir aðsendu efúi í sífelldri leit sinni að nýjum
áskrifendum. En það er líka praktísk ástæða fyrir
þessu „umburðarlyndi“. íslenskir blaðamenn em
oftast neyddir til að skrifa greinar sínar eins hratt
og mögulegt er — tveggja síðna viðtal er ósjaldan
hespað af á þremur tímum — og ókeypis og
fyrirfram ritstýn og prófarkalesið efúi er því
þegið með þökkum. Á hinn bóginn fá dagblöðin
á sig sterkt lýðræðisyfirbragð með því að birta
greinar eftir hvern þann sem vill láta skoðun sína
í ljós. Engu er úthýst. Að því leyti má líta á ís-
lensku dagblöðin sem eins konar fyrirmynd
Internetsins þar sem hver sem er gemr komið
sínu á framfæri. Þeir sem hætta sér inn á akur
(íslensku) fjölmiðlanna taka hins vegar áhættu
þar sem þeir hafa engin tök á að tryggja að fram-
lag þeirra muni að lokum hafa þá merkingu sem
til var ætlast.
Stærsta dagblað landsins, MorgunblaðiS, er
athyglisvert dæmi. Blaðið, sem var áður helsta
pólitíska málgagn Sjálfstæðisflokksins og líkir sér
gjarnan við New York Times, er uppfúllt af al-
mennum orðsendingum, fréttatilkynningum,
aðsendum greinum, þýddum fréttum frá Reuter,
stolnu efni í dálkunum „Fólk í fréttum“ og þar
eru margar blaðsíður af innsendum minningar-
greinum. Fáir íslendingar em svo ómerkilegir að
vinir eða ættingjar skrifi ekki um þá greinarstúf í
Morgunblaðið. Það sem meira er, aðsendar greinar
og fréttatilkynningar em birtar meira og minna
óbreyttar. Allt að helmingur Morgunblaðsins er
undirlagður auglýsingum, en þær em í mesta lagi
35% í flestum erlendum dagblöðum (sem sjá um
að matreiða sitt efúi sjálf), og þessar auglýsingar
eru birtar innan um kraðak af stuttum tilkynn-
ingum sem fjalla um allt frá opnun listsýningar
til viðhafnaropnunar nýrrar hárgreiðslustofú.
Hver einasta sýning í svokölluðum söfúum og
listhúsum fær gagnrýni („lýsing“ væri oft meira
réttnefúi) og lítill sem enginn greinarmunur er
gerður á viðurkenndum listamanni og byrjanda
hvað umfjöllun snertir. Þetta er hluti af öflugri
markaðstækni Morgunblaðsins, svokallaðs „blaðs
allra landsmanna11. Lengd umfjöllunar og viðtala
í tengslum við sýningu byggist á því hvar hún er
haldin og hversu tengdur listamaðurinn er rit-
stjórunum og gagnrýnendunum, sem lengst af
hafá verið starfándi myndlistarmenn.
Engin sérhæfð listatímarit em gefin út hér á
landi þótt tilraunir til þess hafi verið gerðar, en
það þýðir að öll opinber umræða fer ffiam innan
yfirborðslegra marka fjölmiðlanna (sé litið fram-
hjá útgáfú stöku sýningarskráa og einstaka mál-
þingi). En þótt það kunni að vera tiltölulega auð-
velt að fa bina fréttatilkynningu og hefðbundna
gagnrýni í blöðunum er þörf á öllu viðameiri
aðgerðum til að skapa eitthvað sem nálgast fjöl-
miðlafár. Sú var tíðin að listamaður fékk ósjálffiátt
stórt viðtal þegar hann hélt sýningu og stöðugar
viðbótarffiéttir um söluna; ffiéttamaður og ljós-
myndari frá hverju dagblaði mættu iðulega á
staðinn. En slíkt er ffiamboðið á uppákomum á
öllum sviðum menningar að listumfjöllun er orð-
in aðeins brot af því sem áður var. Sömuleiðis
hefúr fyrst og ffiemst gíffinlegt ffiamboð á menn-
ingarviðburðum og affinðum í efúishyggjumenn-
ingu okkar valdið hruni í listaverkasölu —u. þ. b.
þrjú verk hafá selst á Mokka undanfárin >•