Fjölnir - 30.10.1997, Blaðsíða 22

Hannes Slgurðsson upplýsingabrögð sem myndlist
UUUKDAOUIl II. IHSKMMM UH
Qulttmlöjt Htlflu
I jói*p*kk*na
PrHufnw frá kr. 1.000
' SOfwvh*
OuO- oi íUfuthtinfor
Ouff- of tílfwkrip*
Vcrið vdkomin
MyndJist
(Hahtr 4. EmilHmrtMon
„Ekki hafa allar
sýningamar á
Mokka verið til þess
fallnar að fá
aðgang í jjölmiðl-
um á áberandi hátt
vegna þess að sem
betur ferfier ekki
allt sem er þess
virði að rœkta
þrifist í hávaða
fiólmiðlanna. Til
að einbeita sér að
festar bjöllur sem klingdu hátt þegar þeim var
svipt til hliðar og beindu þannig athyglinni að
gluggagæginum sem blundar innra með okkur
öllum. Þetta fyrirkomulag var göldrum líkast því
að mjög fáir gestir stóðust þá ffeistingu að kíkja.
Með því að áhorfandinn varð samsekur í verkn-
aðinum neyddist hann til að endurskoða afstöðu
sína og hugleiða eðli sinnar eigin undarlegu
hegðunar. Sýningin veitti feri á að fjalla um kyn-
ferðislega fordóma almennt og kanna jafhframt
hin dularfullu tengsl milli sársauka og ánægju. Af
hverju göngum við út frá því að alla langi til að
ráða? Hver er skilgreiningin á því að vera eðli-
legur? Eru takmörk fyrir því hvað tveir samstíga
fidlorðnir einstaklingar geta gert? Yfir myndun-
um sló Flanagan ffam svörunum í takfitstri hrynj-
andi: „Af því að það er eðli mitt. Af því að það er
andstætt náttúrunni. Af því að ég feddist inn í
heim þjáningar. Vegna þess að það er indælt að
gefa sig á vald öðrum. Vegna þess að án sársauka
er ekkert fengið. Vegna þess að maður særir alltaf
þann sem maður elskar.“ Þeir sem óskuðu eftir
frekari útskýringum gátu haft samband við
Flanagan á Intemetinu.
Menning
Mokka:
þögn þarfnast
maður kyrrðar og
til að ná til fiöl-
miðla þarfmaður
að skrúfa hljóð-
styrkinn í botn. “
Fj
22
olnir
tímarit handa
islendingum
haust '97
5.
EHt «iww »kol Iwef deyja_____________________
Dauðinn er bannhelgur í samfélagi okkar. Þótt
hann sé alls staðar á kreiki hefur ásýnd hans verið
dulin sjónum okkar svo við kynnumst henni
aðeins í kvikmyndum og fjölmiðlum sem fjarlæg-
um möguleika. Raunar hafa rannsóknir leitt í ljós
að venjulegur unglingur hefur séð meira af
manndrápum en nokkur hermaður án þess að
hafa nokkm sinni litið alvöru lík. Sýningin „Eitt
sinn skal hver deyja“ (júní 1996) var mjög al-
þjóðleg. Annars vegar voru látnir údendingar sem
Serrano sýndi í Gallerí Sjónarhól og hins vegar
látnir fslendingar á Mokkakaffi. Sérstaklega erfitt
var að setja upp Mokkasýninguna enda reyndist
hún tilfinningalegur rússíbani, bæði fyrir mig og
sýningargesti. Ljósmyndirnar sem komu úr fór-
um Þjóðminjasafnsins vom ffá tímabilinu 1886
til 1956. Þær minnm grimmilega á hve algengur
ungbarnadauði hafði verið og hve dauðinn var
nálægur, og er enn. Einlæg sorg ríkti á staðnum.
Dauðinn lá í loftinu og var sendur út. Við úti-
dyrnar hafði segulbandslúpa verið falin inni í
gömlum útvarpsgarmi sem í sífellu flutti dánar-
ffegnir sem hljóðritaðar höfðu verið úr ríkisút-
varpinu.
Fyrr á öldinni dó fólk yfirleitt á heimilum
sínum, og þar sem off vom engar ljósmyndir til
af hinum lámu var atvinnuljósmyndari fenginn á
staðinn til að hægt væri að varðveita minningu
þeirra. Þegar myndavélar urðu meiri almennings-
eign dó þessi siður smám saman út og hinir
dauðu tóku að heilsa okkur með bros á vör. Til
að undirstrika þessi umskipti var ljósmynd af
íslenskri fjölskyldu, sem situr alvarleg í bragði við
borð með ljósmynd af eiginmanninum og föð-
urnum sáluga, stækkuð og römmuð inn í svört
tjöld í stíl við kvikmyndahús. í tengslum við sýn-
ingarnar birtist hinn vægðarlausi sláttumaður
opinberlega á ákveðnum augnablikum til að
kenna miðaldalexíuna um „Memento Mori“,
óflýjanleika dauðans, skeytti engu um umferðina
og skefldi forviða vegfarendur sem átru sér einskis
ills von. (Honum var meinaður aðgangur að
Kringlunni vegna þess að forráðamenn þar töldu
að návist hans mundi gera fólk þunglynt og því
draga úr sölu.)
Ymiss konar annar dauðadans fylgdi í kjöl-
fárið: Útirokktónleikar og götuleikhús sem líkti
effir 18. aldar jarðarför og hélt upp á dag hinna
dauðu. En umdeildasti hluti þessarar tilraunar til
að kalla fram nálægð dauðans (sem fór ekki síst
fyrir brjóstið á hinum háttprúða íslenska mynd-
listaheimi) var sennilega þrisvar sinnum sex metra
borði sem fesmr var á Héraðsdóm Reykjavíkur
við Lækjartorg. Hann bar fyrirsögnina „H.
Sigurdsson enterprise“, ekki ósvipað miklu stærri
auglýsingaborða í grenndinni sem auglýsti nýj-
usm Schwarzeneggermyndina, og sýndi ungan
dreng í líkkism ffá síðustu aldamótum. Til að fá
að festa borðann utan á bygginguna þurfti form-
legt leyfi yfirvalda, en stranglega bannað er að
festa upp auglýsingar á þennan vegg þótt hann sé
talinn sá besti í bænum. En þar sem tiltækið var
kynnt sem samstarfsverkefni Mokka og Þjóð-
minjasafhsins í tengslum við Listahátíð í Reykja-
vík fengust yfirvöld til að gera undantekningu.
En þau spurðu aldrei um inntakið, né var þeim
skýrt ffá því. Jafhskjótt og beiðnin hafði verið
formlega samþykkt var fféttatilkynning send til
fjölmiðla sem innsigluðu samninginn nokkrum
klukkustundum síðar. Loks fylgdi sýningunni
200 blaðsíðna bók með úrvali greina um dauð-
ann í íslensku samfélagi ásamt bæklingi þar sem
gefhar vom praktískar upplýsingar um kostnað
við andlát og birtar sjúkrahússreglur um meðferð
á líkum.
6.
jflojdw PHigged_________________________
Hvemig er á árangursríkan hátt hægt að ná til
áhorfandans? Nú, til dæmis með því að hringja í
hann og iðka samtalslistina. Mokka er þekkt fyrir
ffiðsæld sína og innréttingtma ffá 6. áramgnum
sem hefur verið óbreytt ffá byrjun. Þar er engin
tónlist, engir símar, ekkert staffænt áreiti, aðeins
malið í kaffikvörninni, skvaldrið í gestunum,
skrjáfið í dagblöðunum. „Mokka Plugged“ (mars
1997) var sett upp í samvinnu við listakonuna
Magneu Ásmundsdóttur, en „sýningin" fólst í því
að komið var fyrir 24 sfmum í snyrtilegri röð á
veggjunum og gám gestir hringt endurgjaldslaust
hvert sem þá lysti innanbæjar eða milli borðanna
á staðnum. Fólk gat líka haff samband við
Mokka í símanúmer sem auglýst var í dagblöð-
unum. Þrisvar í viku hringdi ákveðinn listamaður
í áhrifamanneskju, háttsettan embættsmann eða
einhvern borgarbúa sem valinn var af handahófi
úr símaskránni til að ræða um afdrif og hlutverk
listarinnar. Meðal viðmælenda vom borgarstjór-
inn, fulltrúi menningarmálanefndar Reykjavíkur,
fjármálaráðherra, gagnrýnendur, heimspekingar,
pípulagningamenn, móttökustarfsfólk, vélvirkjar
og húsmæður, og umræðuefnin spönnuðu allt ffá
listasmekk þjóðarinnar til stjórnarstefnu og
menningarpólitíkur. Samræðunum var stjórnað
ffá Ríkisútvarpinu sem hljóðritaði samskiptin, en
á Mokka greip valinn hópur inn í samræðurnar
gegnum fundakerfi Pósts og síma sem gerði
gesmm kleift að hlusta á og blanda sér í umræð-
urnar. Hvert viðtal tók um klukkusmnd og var
síðan klippt niður í stundarfjórðung og útvarpað
síðdegis daginn eftir.
VI.
f bók sinni Tíu manngerðir segir Ilya Kabakov
söguna af „Manninum sem safhaði skoðunum
annarra". Hann átti það til að standa bakvið
dyrnar á bæjaríbúð sinni með skrifblokk og
blýant í hendi, kasta einhverjum hlut fram í
stigaganginn — útjöskuðum skó, tómri dós,
snjáðum buxum eða kippu af ónýtum lyklum —
og bíða eftir að leigjendurnir rækjust á þá. Öll
ummæli sem fólk lét falla um þessa hluti vom
vandlega skráð í blokkina, sama hversu fafengileg
þau vom. Þegar dró úr athugasemdum eða þær
tóku að verða keimlíkar tók hann hlutinn og setti
nýjan í staðinn og sama sagan endurtók sig upp á
nýtt. Þessi óvenjulegi safnari setti ffam viðamikla
kenningu, byggða á tilraunum sínum, en hann
taldi að skoðanir myndi hringi sem ferist í bylgj-
um ffá tilefni sínu, og eftir því sem hringirnir
stækki mæti þeir skoðunum sem berast frá öðr-
um upptökum. Að mati hans var allur mennta-
heimurinn einmitt slíkt net af skoðunum sem
lægju þvert hver á aðra og rynnu saman og skör-
uðust á víxl. Áhrifamiklum skoðunum mætti
líkja við stóra steinvölu sem kastað væri út í
tjörn, en smám saman mundu meira segja þær
gárur jafnast út þegar nýjar skoðanir og öldur
mynduðust á yfirborðinu. Safharinn greindi á
milli þriggja stiga öldugangs í þessari hræringu
skoðana ffá miðju. Fyrsta stigið kallaði hann
„skvettu og skvamp“ sem lýsti fyrstu viðbrögðum
við atburði eða einhverju óvænm. í kjölfár þess
kom strax annað stig þegar gárurnar leiddu til
þess að atburðurinn fór að taka á sig kerfis-
bundna mynd og „samtímis kæmu ffam margs
konar túlkanir, álit og lýsingar á sama fyrirbær-
inu“. Og þriðja og síðasta stigið í útbreiðslu
„skoðunar“ birtist í því að hún rennur saman við
aðrar skoðanir og hættir smám saman að vera til.
Ég hef alltaf verið heillaður af þessu skrýtna
hugarfóstri Kabakovs, kannski vegna þess að til-
raunum safharans virðist á margan hátt svipa til
léttvægrar starfsemi sjálfs mín. Að nokkru leyti
má líta á Mokka sem bæjaríbúð þar sem ólíkar
hugmyndir hafa verið prófaðar og „skoðanirnar"
sem þessir viðburðir hafa myndað em að hluta til
geymdar á formi blaðaúrklippna ( stað persónu-
legra minnisbóka. í heimi þar sem áhugi almenn-
ings á list og listsýningum hefur dvínað svo mjög
að stór hluti landsmanna hefur aldrei stigið feti
inn í sýningarsal er kannski eina leiðin til að
koma list til fjöldans ekki sú að gera effirprent-
anir, heldur að smðla að eins konar umbreytingu
í anda gullgerðarlistar þar sem listin getur um-
myndast í texta og ímyndir sem henta til birting-
ar í fjölmiðlum. En það er ekki vafi á því að þetta
er áhættusamt tiltæki.
Snarruglaði safharinn hans Kabakovs raðaði
niðurstöðum sfnum á veggi tómrar íbúðar sinnar
í sammiðja sveiga í kringum hina einstöku hluti
til að útskýra kenningu sína fyrir nágranna.
Hann sagði engum öðrum ffá henni, enginn
annar vissi af tilraunum hans sem fóm ffam í
kyrrþey í fagurfræðilegum tilgangi og honum
sjálfum til skemmtunar. Það skipti engu máli
fyrir hann hvað hann setti ffam í ganginn eða
hvort hlutirnir höfðu nokkra þýðingu fyrir hina
leigjendurna. Ég get aðeins vonað að tilraunir
mínar hafi vakið örlítið meiri áhuga. En í sam-
ræmi við þriðja stigið í útbreiðslu skoðunar hlýt-
»ur allt að taka enda. Nú hefur Gallerí Sjónarhóli
verið lokað og veggirnir á Mokka em auðir. öll-
um ffekari sýningum hefur verið ffestað um
ófyrirsjáanlega ffamtíð. ■
Helmildlr:
Walter Benjamln: .Listaverkið á tímum fjöldafram-
leiðslu sinnar' (upphafl. 1936) (Isl. þýð.: Árni Óskarsson
og Örnólfur Thorsson) I Ismar. 1. heftl. Raunsæl og
marxisml, Torfhildur— Félag bókmenntafræðinema,
Revkjavík 1990, bls. 28-55.
Jón Proppé: .Frummyndin sem hvarf', Tímarit Máls
og mennlngar, 58. árg.1996,1. hefti, bls. 42-49.
Benjamin H. D. Buchloh: .Critical Reflections', Art-
forum jan. 1997, bls. 68-69 og 102.
Jacques Derrlda: .Vofa gengur nú (iósum logum um
heiminn — vofa Marx! Viðtal', (Isl. þýð.: Friðrik Rafnsson
og Torfi H. Tulinius), Timarit Máls og mennlngar 55.
árg. (1994), 2. hefti, bls. 73-103.
llya Kabakov: Ten Characters, ICA, London 1989, bls.
9-11.