Bændablaðið - 07.02.2013, Blaðsíða 32

32 Bændablaðið | Fimmtudagur 7. febrúar 2013
Fróðleiksbásinn
Vilmundur Hansen garðyrkjufræðingur
Plöntur hafa fylgt manninum frá
upphafi vega. Þær hafa gegnt
veigamiklu hlutverki í sögu hans
og menningu. Landbúnaðar-
byltingin grundvallaðist á því
að menn fóru að rækta korn og
eftir það hófst myndun borga og
nútímamenning varð til.
Í indversku spekiritunum Rig
Veda segir að maðurinn hafi lært
að þekkja ætar plöntur frá eitruðum
með því að fylgjast með fæðuvali
grasbíta. Síðan hefur hann lært að
rækta og kynbæta plöntur til að full-
nægja þörfum sínum.
Á miðöldum var lækningajurtum
safnað úti í náttúrunni af grasa-
læknum og þær ræktaðar í klaustur-
görðum. Munkar og grasalæknar sáu
um að líkna sjúkum og græða sár
með jurtalyfjum og smyrslum.
Galdrar og vísindi
Í seinni tíð hefur vegur
grasalækninga vaxið mikið og oftar
en ekki í samfloti við svonefnda
nýaldarhyggju. Dæmi þetta var
illþefjandi sveppaglundur, sem
fólk drakk mikið á tímabili í
fálmkenndri baráttu sinni við
ellina. Ég hef heyrt dæmi þess að
fólk hafi drukkið nokkra bolla af
þessum yngingarelexír á hverjum
degi, og mér skilst þeir sem lengst
hafi náð í yngingarferlinu hafi verið
farnir að sofa í fósturstellingu.
Grasalækningar hafa í grófum
dráttum þróast frá göldrum, þar sem
seiðkarlar og kerlingar ráku út illa
anda með hjálp plantna, yfir í að
vera vísindi. Á tímabili var því trúað
að plöntur sem bæru blöð sem væru
í laginu eins og lifur væru góðar
gegn lifrarsýkingum og að plöntur
sem líktust kynfærum á einhvern
hátt ykju kyngetuna.
Í einni athugun kom í ljós að
af 119 mikilvægustu plöntunum
sem notaðar eru til lyfjagerðar
eru 88 tegundir þekktar meðal
frumstæðra þjóðflokka sem
lækningarjurtir. Eitt undirstöðuefnið
í getnaðarvarnarpillunni er uppruna-
lega unnið úr klifurjurt sem vex í
regnskógum Suður-Ameríku.
Eitur og trúartákn
Jurtalyf hafa ekki eingöngu verið
notuð til lækninga, þau geta líka
verið sterk eitur, og á tímum
Grikkja og Rómverja voru þau
mikið notuð til að ryðja pólitískum
keppinautum úr vegi. Frú
Lacusta, eitursérfræðingur Nerós
keisara, var einstaklega lagin
við það og aðstoðaði hún hann í
valdabaráttunni með því að eitra
fyrir andstæðingum keisarans.
Sedrusviðurinn naut á sínum
tíma átrúnaðar kristinna manna,
gyðinga og múslíma, þótt hver
hefði sína ástæðu. Fíkjutré eru álitin
heilög af búddhistum vegna þess að
Siddharta Gautama öðlaðist nirvana
undir einu slíku. Hindúar trúa því að
guðinn Brahma hafi breyst í fíkjutré
og hver man ekki eftir fíkjutrénu í
aldingarðinum Eden þar sem það
þjónaði sem klæðaskápur Evu.
Helgileikir í tengslum við árstíðir
og uppskeru eru oft tengdir hlutum
úr tré, þekkt dæmi um þetta eru
jólatré og maístöngin. Fyrir tíma
kristninnar þekktist það í Norður-
Evrópu að unglingar færu út í skóg
og kæmu til baka með skreyttar
trjágreinar, reðurtákn – tákn frjósemi
sem síðan var dansað kringum.
Í kristni eru plöntur notaðar
sem tákn og Jesú notaði þær oft í
dæmisögum sínum. Fífillinn sem er
bitur á bragðið og táknar pínu Krists
og krossfestinguna. Samkvæmt
helgisögninni var krossinn smíð-
aður úr ösp og þess vegna skjálfa
lauf asparinnar án afláts. Rósir eru
tákn Krists og María guðsmóðir var
kölluð rós án þyrna vegna þess að
hún var talinn syndlaus.
Í sveitahéraði einu á Ítalíu fór
fullorðinsvíxla unglinga fram með
þeim hætti að afi og amma ung-
lingsins velja ungt tré og kljúfa
stofn þess. Unglingurinn smeygir
sér síðan nakinn gegnum tréð, rétt
eins og hann sé að fæðast aftur, en
að þessu sinni er unglingurinn að
fæðast inn í heim hinna fullorðnu.
Síðan er tréð bundið saman eins og
um ágræðslu sé að ræða, unglingur-
inn og tréð halda svo áfram að vaxa
og þroskast saman.
Askurinn er heimstréð í norrænni
goðafræði. Óðinn hékk níu nætur í
tré til að öðlast visku og Adam og
Eva borðuðu af skilningstrénu og
voru rekin úr paradís fyrir vikið. Í
norrænni goðafræði eru dæmi þess
að menn hafi blótað tré og lundi í
tengslum við Freysdýrkun.
Um íslenskar plöntur
Nokkrar íslenskar plöntur bera
goðaheiti til, dæmis baldursbrá,
friggjargras og lokasjóður. Í
Skandinavíu eru allmargar tegundir
plantna kenndar við Jesú Krist en
ekkert hér á landi. Nokkur gömul
íslensk plöntunöfn eru kennd við
Maríu mey eins og maríugras og
maríuskór.
Tvær jurtir sem vaxa á Íslandi eru
þeirri náttúru gæddar að geta opnað
skrár og lása, þetta eru tungljurt og
fjórlaufasmári.
Í Þjóðsögum Jóns Árnasonar
segir að þjófarót sé gras eitt með
hvítleitu blómi. „Er það mælt að
hún sé vaxin upp þar sem þjófur
hefur verið hengdur og sé sprottin
upp af náfroðu upp úr honum. En
aðrir segja að hún sé sprottin upp af
þjófadysinni. Rót gras þessa er mjög
angótt. Þegar þjófarót er tekin verður
að grafa út fyrir alla angana á henni
án þess að skerða nokkurn þeirra
nokkur staðar nema miðangann
eða meginrótina sem gengur beint
í jörð niður, hana verður að slíta.
En sú náttúra fylgir þeim anganum
að sérhvert kvikindi sem heyrir
hvellinn þegar hann slitnar liggur
þegar dautt. Þeir sem grafa þjófarót
binda því flóka um eyru sér. En til
þess að þeir sé því ugglausari að
þeir heyri alls ekkert hafa þeir þó
varúð við að þeir binda um rótina
og hinum endanum við hund sem
þeir hafa með sér. Þegar þeir eru
búnir að undirbúa allt hlaupa þeir
frá greftrinum og þegar þeir þykjast
komnir nógu langt burt kalla þeir á
hundinn. Slitnar þá anginn við það
að hundurinn gegnir og ætlar að
hlaupa til mannsins, en hundurinn
drepst þegar í stað er hann heyrir
slithvell rótarinnar. Síðan er rótin
tekin og geymd vandlega. Gras þetta
hefur þá náttúru að það dregur að sér
grafsilfur úr jörð eins og flæðamús
dregur fé úr sjó. En þó verður fyrst
að stela undir hana peningi frá
bláfátækri ekkju milli pistils og
guðspjalls á einhverri af þremur
stórhátíðum ársins.“
Þess má geta að í Evrópu er þekkt
galdrajurt með kræklótta rót sem
nefnist gaddepli. Þar er því trúað
að hún spretti upp af sæði þjófs sem
hefur verið hengdur og eru aðferð-
irnar við að ná rót hennar þær sömu.
Árið 1671 tók Alþingi fyrir mál
Sigurðar Jónssonar galdramanns. 1.
júlí 1671 nefndu lögmenn og fógeti
tíu sýslumenn og tvo lögréttumenn
í dóm á Alþingi til að rannsaka
dóma þá sem sýslumennirnir í
Ísafjarðarsýslu, Magnús Magnússon
og Páll Torfason, höfðu kveðið
upp um galdraáburð Guðmundar
Magnússonar á Sigurð Jónsson.
Sigurður viðurkennir að hafa
notað mellifolium, sem er vall-
humall, með kvikasilfri og eigin
sæði til að rista galdrastaf í viðarbút
ásamt vísuorðum sem hann kvað
sjálfur til að fremja galdur. Annars
staðar segist Sigurður hafa lagt
sig niður tekið græðisvepp og
látið blæða þar í tvo blóðdropa
úr nösum sér og að síðar í draumi
hafi hann látið sæðið svo sem við
kvenmannspersónu.
Garðyrkja & ræktun
Lækningajurtir og galdraplöntur
Fyrri hluti
Vallhumall er margreynd lækninga- og galdrajurt.
Eitt undirstöðuefnið í getnaðarvarna-
pillunni er upprunalega unnið úr
klifurjurt sem vex í regnskógum
Suður-Ameríku.
Askurinn er heimstréð í norrænni goðafræði.
Á miðöldum var lækningajurtum safnað úti í náttúrunni af grasalæknum
og þær ræktaðar í klausturgörðum.