Bændablaðið - 07.02.2013, Blaðsíða 39

39Bændablaðið | Fimmtudagur 7. febrúar 2013
Samvinnufélög eiga sér langa
sögu hérlendis og erlendis.
Hugmyndafræðin að baki þeim
er upprunnin í Bretlandi um
miðja 19. öld og breiddist þaðan
út um allan heim. Hingað til
Íslands bárust þessar hugmyndir
á seinni hluta aldarinnar.
Samvinnufélögum fjölgaði hratt
á fyrri hluta 20. aldar og þau
og samtök þeirra, Samband
íslenskra samvinnufélaga, urðu
stór þáttur í íslensku atvinnulífi
lungann úr öldinni. Það breyttist
um 1990 þegar allar eignir SÍS
gengu til Landsbankans til að
gera upp skuldir, sem voru
þá orðnar félaginu ofviða. Í
kjölfarið dró mjög úr umfangi
samvinnurekstrar.
Það er þó ekki svo að
samvinnufélög hafi alveg
horfið og reyndar varð SÍS
aldrei gjaldþrota þrátt fyrir að
margir haldi annað. Samkvæmt
fyrirtækjaskrá Hagstofunnar
voru 35 samvinnufélög á skrá
í árslok 2012 og fjöldi þeirra
hefur lítið breyst frá 2007, eftir
mikla fækkun árin á undan. Sum
þessara félaga eru óvirk og önnur
eingöngu eignarhaldsfélög, sem
reka dótturfélög í hlutafélagaformi
eins og t.d. Auðhumla sem er
móðurfélag Mjólkursamsölunnar
og Kaupfélag Suðurnesja sem er
móðurfélag Samkaupa. Þekktasta
samvinnufélagið sem er rekið
sem slíkt er líklega Kaupfélag
Skagfirðinga en einnig má
nefna Sláturfélag Suðurlands,
Bifreiðastöðina Hreyfil og
Handprjónasambandið. KEA, sem
áður var Kaupfélag Eyfirðinga,
er síðan öflugt fjárfestingarfélag
í sínu heimahéraði.
Þeir sem muna þá tíð þegar
samvinnufélögin voru sem
öflugust um land allt muna líka
þær deilur sem um þau stóðu.
Samvinnuhreyfingin var mjög
tengd Framsóknarflokknum
á sinni tíð, sem kannski gerði
hvorugum greiða því að það
þýddi að hreyfingin hlaut að
blandast í pólitíska valdabaráttu
og Framsóknarflokkurinn veiktist
á sama hátt þegar hreyfingin lenti
í ógöngum í lok 20. aldar.
Þessar sögulegu byrðar
kunna að hafa orðið til þess að
samvinnufélögum hér hefur
fækkað verulega og segja má að
þau séu ekki í tísku. Dæmi um
það er að fyrir Alþingi liggur
þingsályktunartillaga þar sem
hvatt er til þess að lög um um
samvinnufélög verði endurskoðuð
– en flutningsmenn hennar nota
ekki það orð heldur kjósa að nota
hugtakið „lýðræðisleg fyrirtæki“.
Samvinnufélögin lifa hins
vegar góðu lífi um heim allan.
Félagar í hreyfingunni á heimsvísu
eru um einn milljarður og
starfsemi félaganna er af öllum
stærðum og gerðum. Árið 2012
var helgað samvinnufélögum
af Sameinuðu þjóðunum og
fjölmargt var gert um heim allan
til að vekja athygli á starfi þeirra,
þótt ekki heyrðist af því hér á
Íslandi. Gildi hreyfingarinnar eru
m.a. skilgreind á eftirfarandi hátt:
Opinn og frjáls aðgangur:
Samvinnufélög eru frjáls félög,
opin öllum sem eru tilbúnir að
gangast við þeim skyldum og
þeirri ábyrgð sem aðild að við-
komandi fyrirtæki felur í sér, án
tillits til kynferðis, félagslegrar
stöðu, þjóðernis, pólitískra eða
trúarlegra viðhorfa.
Lýðræðisleg stjórn félags-
manna: Samvinnufélögum er
stjórnað af félagsmönnum sínum,
er taka virkan þátt í mótun stefnu
og ákvarðanatöku. Trúnaðarmenn
bera ábyrgð gagnvart félagsmönn-
um og atkvæði allra vega jafnt.
Efnahagsleg þátttaka félags-
manna: Félagsmenn leggja
sambærilegt fjármagn til félags-
ins. Einhver hluti fjármagns er
að jafnaði í óskiptri sameign.
Tekjuafgangi er að einhverju eða
öllu leyti ráðstafað í eftirfarandi:
í uppbyggingu rekstursins, t.d.
varasjóð; í greiðslur og þóknun
til félagsmanna í samræmi við við-
skipti þeirra, og til að styðja aðra
starfsemi sem félagsmenn hafa
samþykkt að styrkja.
Sjálfstæði og sjálfsákvörðunar-
réttur: Samvinnufélög eru óháð
og sjálfstæð. Ef þau gangast undir
samninga við aðrar stofnanir, þar
með talin ríki, eða safna fjármagni
frá utanaðkomandi aðilum, þá gera
þau það á þann hátt sem tryggir
lýðræðislega stjórn félagsmanna
og svo að þau haldi fullu sjálfstæði
og verði áfram óháð.
Menntun, þjálfun og upplýs-
ingar: Samvinnufélög sjá félags-
mönnum, kjörnum fulltrúum,
stjórnendum og starfsmönnum
sínum fyrir fræðslu og þjálfun
svo þeir geti lagt sitt af mörkum
til fyrirtækisins.
Samvinna samvinnufyrirtækja:
Samvinnufélög þjóna samvinnu-
hreyfingunni best með því að
vinna með og styðja við önnur
lýðræðislega rekin fyrirtæki, hvar
svo sem í heiminum þau eru.
Umhyggja fyrir samfélaginu:
Samvinnufélög vinna að uppbygg-
ingu í samfélaginu á sjálfbæran
og mannúðlegan hátt í gegnum
stefnumótun sem er samþykkt af
félagsmönnum.
Sjá einnig: /www.ica.coop
Eftir það umrót sem varð
hér í tengslum við bankahrunið
2008 hefur oft verið spurt hverju
væri eðlilegt að breyta til að það
sem þá gerðist endurtaki sig
ekki. Umræðan hefur oftar en
ekki einkennst af upphrópunum,
ásökunum og gífuryrðum en
minna hefur farið fyrir tilraunum
til þess að leiða samfélagið inn á
nýjar brautir. Það væri reynandi að
skoða hvort samvinnuhreyfing 21.
aldarinnar á ekki eitthvað af þeim
svörum sem geta þokað íslensku
samfélagi á framfarabraut.
Sigurður Eyþórsson.
Er samvinnan dauð?
„Ill meðferð á skepnum ber vott
um grimmt og guðlaust hjarta.“ Ég
efast um að það sé tilviljun að þessi
setning úr Heimsljósi Laxness
hefur komið mér óvenjulega
oft í hug að undanförnu. Það er
ótrúlegt á 21. öld að við skulum
ennþá búa í samfélagi sem
lokar augunum fyrir réttindum
þeirra sem minna mega sín, eins
og dýra. Við manneskjurnar
erum ekki hótinu merkilegri en
aðrar skepnur, en höfum í krafti
djöfullegra yfirburða á ýmsum
sviðum tekið okkur það vald að
undiroka, kúga og misnota önnur
dýr. Þeirri þróun verður tæplega
snúið við, en okkur ber skylda til
að umgangast líf þessara skepna
með umhyggju og virðingu. Á það
skortir því miður mjög mikið.
Viðhorf til dýraverndar og
réttinda dýra er á mjög líku stigi
og viðhorfið til ofbeldis gegn
börnum var alveg fram undir
þetta. Verksmiðjubúskapur eins og
viðgengst víða um heim (og einnig
í sumum greinum hérlendis), ekki
síst vegna kröfu markaðarins um
„ódýr“ matvæli, er svo viðbjóðslegur
að maður getur ekki horft ógrátandi
á myndir teknar við þær aðstæður. Í
þessum geira er brotið á öllum sem
við sögu koma.
Dýr lifa við óviðunandi aðstæður
sem ganga þvert á eðli þeirra og
þarfir. Þau eru fóðruð til óeðlilegra
afurða og drepin á ómannúðlegan
hátt. Verkafólk á þessum „búum“ er
oft og tíðum réttlaust farandverkafólk
frá fátækum löndum, það býr í
hjólhýsum á landareigninni og hefur
ekkert að segja um eigið líf, frekar
en skepnurnar sem það vinnur með.
Landinu er ofboðið með eitur-
efnum og úrgangi, allt til að framleiða
„ódýr“ matvæli sem skapa sífellt
fleiri heilsufarsvandamál neytenda.
Styrkur okkar og sóknarfæri
liggur í jákvæðri ímynd
En lítum okkur ögn nær. Ég er
sauðfjár bóndi og þó að sjóndeildar-
hringur minn sé kannski ekki mjög
stór líkar mér ekki allt sem ég sé.
Ég tel mig hafa metnað fyri hönd
okkar stéttar og tel að styrkur okkar
og sóknarfæri til framtíðar liggi
eingöngu í góðri og jákvæðri ímynd,
bæði hvað varðar umgengni við land
og búfénað. En þessi mynd þarf að
byggja á heilindum. Bak við hana
verður að standa raunveruleg og
ábyrg afstaða sem ekki þolir neinn
afslátt.
Nýlega gekk dómur í Héraðsdómi
Austurlands í svo kölluðu Stórhóls-
máli, sem því miður er orðið að árlegu
fréttaefni fjölmiðla og það læðist að
manni á beiski grunur að þeim farsa
sé hvergi nærri lokið. Ég skora á fólk
að fara inn á vefinn og lesa þennan
dóm. Þó þar birtist hvergi nærri allt
sem máli skiptir er þó augljóst að
velferð sauðfjárins sem þarna er um
að ræða er algerlega fyrir borð borin.
Málið er látið snúast um
aukaatriði og hártoganir
Í þessum dómi birtist úrræðaleysi –
eða er það kannski skeytingarleysi
– til að taka á óviðunandi meðferð á
lítilmagnanum. Málið er látið snúast
um aukaatriði og hártoganir en ekki
langvarandi vanfóðrun og vanhirðu
sem er augljóst öllum sem sjá vilja.
Slíkt ástand verður ekki til á einum
degi. Bóndinn í Hraunkoti, sem af
linkind samþykkti að halda hluta
fjárins í skamman tíma en sat uppi
með það allt og lengi þvert gegn
vilja sínum, er gerður að eins konar
blóraböggli í málinu. Á sama tíma
er fjöldi fjár heima á Stórhóli engu
betur haldinn og var flutt burtu undir
vor. Við skulum heldur ekki gleyma
því að sams konar ástand eða verra
kom upp á búinu vorið 2009, en því
máli lauk með hlægilega lágri sekt.
Ég spyr, hver er ábyrgð sveitar-
stjórna, forðagæslu og Matvæla-
stofnunar í svoan málum? Hvernig
þarf ástandið að vera til að svipta fólk
leyfi til búfjárhalds?
Er öðrum fyrirtækjum (bú eru líka
fyrirtæki), til dæmis í matvælaiðnaði
eða ferðaþjónustu, ekki lokað ef
skilyrðum um starfsemina er ítrekað
ekki fullnægt?
Er það bara af því að svona mál
snúast um dýr sem ekki hafa rödd
að hægt er að láta svona viðgangast?
Er búaskapur eina atvinnugreinin
þar sem eignaréttur og atvinna er
svona heilög?
Eða er kannski ekki litið á búskap
sem alvöru atvinnugrein með
réttindum og skyldum?
Lögfræðingur Mast, Steinþór
Arnarson, sagði í viðtali á RÚV að
það skyti skökku við að ríkið styrkti
með beingreiðslum framleiðslu
á sauðfjárbúum þar sem ástandið
væri með þessum hætti. Þar er ég
þó hjartanlega sammála og við
skulum bara vona að þeir sem hæst
pípa um styrki til landbúnaðarins
séu hreinlega ekki búnir að átta sig
á þeim ósköpum. Hvernig er það
forsvaranlegt?
Hvað geta menn fengið mörg
tækifæri?
Flest svona bú eru ekki innan
gæðastýringar vegna sinna
vandamála og ættu auðvitað ekki
heldur að njóta beingreiðslna. Ef ég
man rétt sagði Ólafur Dýrmundsson
ráðu nautur í Bændablaðinu í fyrra
að fjöldi bænda og búfjáreigenda
væri undir eftirliti vegna fóðrunar
og aðbúnaðar búfjár. Sumir ár eftir
ár. Hvað geta menn fengið mörg
tækifæri? Er það einfaldlega svo
að lagaleg úrræði eru ekki til, eða
óttast menn að beita þeim? Kannski
ættu Bændasamtökin einfaldlega að
birta nöfn þessara bænda og búa á
einhverri aðgengilegri vefsíðu –
menn gætu þá keppt að því að afmá
nafn sitt af því spjaldi. Væri ekki
fróðlegt að kynna sér hina hliðina
líka?
Nú kann einhverjum að finnast
langt seilst en ég fullyrði að þessi
mál eru eins og önnur ofbeldismál
(því þetta er ofbeldi) – þau þrífast á
þögn og meðvirkni og eitra frá sér
út í samfélagið.
Meinsemdin birtist víða
Við þekkjum öll svona dæmi úr
okkar umhverfi og ef við horfum
alltaf í hina áttina erum við að segja
að þetta sé í lagi. Þessi meinsemd
birtist ekki aðeins í vanfóðrun og
sóðaskap á einstöku búi sem ratar
í fréttir þegar um þverbak keyrir.
Hún birtist líka í umhirðuleysi
og skorti á umhyggju, til dæmis
gagnvart veikum dýrum sem
ekki er reynt að lækna eða er
lógað. Hún birtist í harkalegri og
ófagmannlegri burðarhjálp á vorin
þar sem reynt er að spara úr hófi
alla dýralæknishjálp. Að aðgengi á
dýralæknishjálp skuli hafa versnað
vegna reglugerðabreytinga er svo
önnur saga. Meinsemdin birtist
í hrottaskap og misþyrmingum
á skepnum í smalamennsku þar
sem þær eru hundeltar og eltar
á ökutækjum og jafnvel látnar
gjalda eigenda sinna. Og þetta
birtist í þrengslum og aðstöðuleysi
í sláturhúsum þar sem allt of
mörgu fé er hrúgað saman síðasta
sólarhringinn sem það lifir.
Við þurfum að setja skýr lög og
reglur
Það er ekki langt síðan bændastéttin
var alltaf í vörn vegna tilveru sinnar
og jafnvel skammaðist sín fyrir
„sveitamennskuna“. Ég vona að
sú tíð sé liðin; ég held við viljum
geta sagt með nokkru stolti að við
séum bændur. En til að svo megi
verða þurfum við að setja skýr
lög og reglur og losa okkur við
smánarblett á borð við vanfóðrun og
illa meðferð á dýrum. Það kann að
verða óþægilegt meðan á því stendur
en eftir mun standa betra samfélag
bæði fyrir menn og skepnur.
Kristín Jónsdóttir
Hlíð í Hornafirði.
Af illri meðferð á skepnum