Bændablaðið - 07.02.2013, Blaðsíða 37

37Bændablaðið | Fimmtudagur 7. febrúar 2013
Um kalskemmdir
Nú liggja svell víða yfir túnum og
íþróttavöllum á Norðurlandi og
óttast menn mjög að túngróður
komi stórkalinn undan í vor. Kal
er skemmd á lífverum sem má
rekja beint eða óbeint til áhrifa
af kulda. Kal verður því ekki bara
á grösum heldur getur það einnig
orðið á mönnum og skepnum ef
frumur líkamans frjósa.
Kalskemmdir
Kalskemmdir á túnum geta verið
margs konar og bera þær mismunandi
heiti. Í frostkali frjósa frumurnar,
og slíkt kal getur einmitt leitt til
kalsára á mönnum. Í svellkali drepast
plönturnar undir svellum vegna
þess að þær verða súrefnislausar.
Í klakakali geta rætur plantnanna
rifnað og slitnað vegna frostþenslu
jarðvatnsins. Rotkal verður ef snjór
liggur lengi ofan á þíðri jörð, en
smásæir rotsveppir sem lifa við
frostmark ráðast þá á plönturnar.
Í túnum á Íslandi er svellkal
algjörlega ríkjandi. Er það vegna
þess að vetrarveðráttan sveiflast
mikið umhverfis frostmark og snjór
bráðnar í stuttum hlákum þannig
að krapinn frýs í víðáttumikla
svellbunka. Svell geta jafnvel lagst
á hallandi svæði þar sem vatnið
hefur ekki náð að renna af áður en
aftur frysti. Ef jörð er gaddfreðin
og svellbunkinn er samfrosinn við
jarðveginn hafa plönturnar engan
aðgang að súrefni, þær hreinlega
kafna. Svellkal er því í raun köfnun.
Plönturnar anda
Margir halda að náttúran sé dauð
yfir veturinn. Svo er ekki, en
lífsstarfsemin er hæg. Einærar jurtir
(eins og bygg) lifa vandræðalaust
sem fræ, en fjölærar jurtir (eins og
túngrös) eru lifandi yfir veturinn og
verða fyrir margs konar álagi. Þær
þurfa að anda eins og allar lífverur,
en vegna þess að hitastigið er lágt
er öndunin afar hæg. Engu að síður
þurfa þær súrefni til öndunar og þær
þurfa að losa sig við úrgangsefni
frá önduninni. Á Möðruvöllum
höfum við rannsakað hvernig
plöntu frumurnar drepast í raun og
veru við svellkal. Svo virðist sem
það sé ekki súrefnisskorturinn sem
aðallega veldur dauða. Við öndunina
myndast ýmis efnasambönd sem
plantan getur ekki losað sig við
vegna þess að hún er innilukt í
þéttum svellum. Þessi efni eru
aðallega afleiðing þess að venjuleg
loftöndun, sem myndar koltvísýring
og vatn, breytist í loftfirrða öndun,
sem myndar auk þess einnig etanól,
mjólkursýru, eplasýru og fleiri lífræn
efni. Þessi efni safnast fyrir upp að
eitrunarmörkum ef plantan getur ekki
losað sig við þau og þau skemma
viðkvæm frumulíffæri þannig að
plantan drepst.
Kal-lykt
Menn hafa fundið svokallaða „kal-
lykt“ þegar svell leysir í hlákum
eða að vori. Lyktin kemur frá
þessum uppsöfnuðu og inniluktu
úrgangsefnum. Þessi súrsæta
lykt minnir um margt á lyktina af
rúlluverkuðu votheyi, enda er þar um
sömu gerjunarferla að ræða. Heyið
sem er þétt vafið í plastumbúðir
nær engu súrefni og fer yfir í
loftfirrða öndun og myndar etanól,
mjólkursýru og fleiri efnasambönd.
Nú hafa menn við Eyjafjörð þegar
fundið kal-lykt, en reynslan sýnir
að það er ekki órækt merki um að
plönturnar séu dauðar, heldur er
það merki um að plönturnar séu á
hættumörkum.
Þol grasa
Túngrös hafa mismikið svellþol,
snarrótin mest, rýgresi einna minnst.
Grösin sem notuð eru á íþróttavelli
hafa enn minna þol, og það dregur
enn meira úr þoli þeirra að þau eru
margslegin yfir sumarið en tún grös
eru bara slegin allt að þrisvar. Grösin
geta þolað að vera innilukt í svelli í
vissan tíma, en eftir því sem tíminn
verður lengri eykst efnauppsöfnunin
og á vissum tíma nær hún þolmörkum
plantnanna. Gróf þumalfingursregla
er að túngrös þoli að meðaltali
þriggja mánaða svell og má reikna
með að íþróttavallagrasið þoli varla
meira en tvo mánuði. Fyrstu svell
mynduðust í nóvember og því er ljóst
að nú um mánaðamótin er hættan
á kalskemmdum orðin veruleg. Þá
má geta þess að þol grasa eykst
frá hausti fram yfir áramót en fer
síðan minnkandi fram á vor. Því má
reikna með að plöntur þoli betur
svell sem myndast snemma vetrar
(október-nóvember) en svell sem
myndast síðar (desember-janúar).
Jurtakynbótamenn, íslenskir sem
erlendir, hafa lagt áherslu á að auka
frostþol fremur en svellþol. Það er
þó bót í máli að frostþol og svellþol
fylgjast nokkuð að þannig að aukið
frostþol eykur einnig svellþol
nokkuð.
Náttúruhamfarir
Undanfarin ár hefur tíðarfar farið
hlýnandi, einkum að vetri. Búist var
við að svellkal mundi verða fátíðara.
En svo er ekki enn, því síðast var
talsvert kal á Norðausturlandi vorið
2011. Þessir tveir kalvetur hafa
verið nokkuð afbrigðilegir, og eru
óútreiknanlegar sveiflur eitt einkenni
íslenskrar veðráttu. Ég hef sagt að
verulegar kalskemmdir séu eins konar
náttúruhamfarir, þó að vissulega séu
ekki mannslíf í húfi. Fjárhagslegt
tjón er tilfinnanlegt en til að draga
úr þessum náttúruhamförum er lítið
hægt að gera. Þó hafa stöku bændur
og framkvæmdastjórar íþróttavalla
gripið til þess ráðs að brjóta upp
svellin með tiltækum tækjakosti, og
er vonandi að það beri árangur.
Bjarni E. Guðleifsson.
Höfundur er fyrrverandi
prófessor við Landbúnaðar-
háskóla Íslands
Bjarni E. Guðleifsson.
Mynd / Völundur Jónsson
MIkil svellalög eru nú víða á túnum á Norðurlandi. Mynd / MÞÞ
Í svellkali drepast plönturnar undir svellum vegna þess að þær verða
súrefnislausar.
Láttu skítinn
segja þér frá
Með því að meta skítinn frá
kúnum má fá afar mikilvægar
upplýsingar um næringarástand
þeirra, þ.e.a.s. hvort fóðrið er rétt
fyrir kýrnar, hvernig vambar-
starfsemi þeirra er og heilsa.
Þetta er gert með afar einföldum
aðferðum, tekur einungis nokkrar
mínútur og er nóg að gera viku-
lega. Mat þetta byggir á því að
skoða litinn, áferðina og innihald
skítsins og er eitt af því fyrsta sem
fóðrunarráðunautar gera þegar
kúabú eru heimsótt. Þegar þetta
er metið skiptir þó verulegu máli
að taka tillit til framleiðslustefnu
viðkomandi kúabús.
Liturinn skiptir máli
Hluti af því að skoða skítinn er
að læra að þekkja útlit hans, jafn
undarlega og það hljómar. Liturinn
breytist t.d. eftir því á hvaða fóðri
kýrnar eru, flæðihraða fóðursins
í gegnum meltingarveginn, heilsu
gripanna og svo framvegis. Þannig
er skíturinn allt að því dökkgrænn á
litinn fái kýrnar ferskt gras og allt
niður í það að vera ljósbrúnn fái
kýrnar mikið þurrhey. Séu bændur
vanir því að skoða litinn sjá þeir líka
um leið og eitthvað breytist og geta
þá gripið inn í hratt og örugglega til
þess að leysa vandamálin. Í raun er
það ekki liturinn sjálfur sem skiptir
máli heldur það að allar kýrnar sem
eru á eins fóðri hafi sem líkastan lit
á skítnum. Sé ekki um slíkt að ræða
bendir það til vandamála. Algengt
viðmið er að 95% af kúnum sem fá
sama fóður hafi sem líkastan skít.
Áferðin skiptir máli
Þegar talað er um áferð skítsins er
það í raun útlit dellunnar sem kýrin
hefur skilið eftir. Nokkuð misjafnt
er eftir löndum hvernig skítnum er
gefin einkunn fyrir áferð en oftast er
þó viðmiðið eins, hvað snertir það
hvernig skíturinn á að vera. Matið
byggir oft á því að skoða 3-4 dellur
á hverjar 10 kýr (af handahófi) og
gefa útlitinu einkunn á bilinu 1-5,
þar sem 3 er sú einkunn sem að er
stefnt. Hér er dæmi um einfaldan
bandarískan einkunnaskala:
Áferðareinkunn 1
Skíturinn er afar þunnfljótandi
eins og hálfgerð súpa og rennur
út. Myndar ekki hringlaga dellu
og getur jafnvel verið loftblandinn.
Áferðareinkunn 2
Dellan nær ekki að hlaðast upp
og er innan við 2,5 cm á þykkt.
Skíturinn rennur auðveldlega út.
Áferðareinkunn 3
Dellan nær að hlaðast upp í 4-5 cm
þykkt, er hringlaga og það blaut að
hún loðir vel við stígvél.
Áferðareinkunn 4
Dellan er þykk og loðir ekki við
stígvél. Hún er ekki lengur hring-
laga en hleðst upp í haug.
Áferðareinkunn 5
Skíturinn líkist hrossataði.
Innihaldið skiptir máli
Næsta skref er svo að skoða hvað
er í skítnum. Okkar væntingar til
innihaldsins eru þær að fóður-
leifarnar séu smáar og að lengd
stráanna sé stutt (innan við 1 cm).
Lítið sem ekkert ætti að vera af
ómeltu korni í skítnum sé jórtrunin
í lagi og virkni meltingarvegarins
eðlileg.
Sýnatakan einföld
Þegar skíturinn er metinn er ein-
faldast að gera það með því að taka
sýnishorn í einnota plastmál. Fjöldi
sýnanna fer eftir stærð fjósanna en
ágætt er að miða við að taka eitt
sýni á hverjar 10 kýr í fjósi og reyna
að safna þessum sýnum saman á
sem flestum stöðum svo meðaltalið
gefi góðan þverskurð af fjósinu.
Auðveldast er svo að stela sigti úr
eldhúsinu (ath. má ekki skila til
baka), hella sýninu niður í það og
skola svo varlega með vatni (sjá
mynd 1). Þegar sýnið er vel leyst
upp verða fóðurleifarnar eftir, sem
þá er næsta skref að greina.
Greiningin auðveld
Þegar vatnið er runnið úr sýninu
sem á að skoða hafa með því farið
allar fullmeltar fóðurleifar og eftir
er þá hið ómelta fóður. Þetta skoðar
maður síðan vel (sjá mynd 2). Séu
ómeltir kornkjarnar, lengri strá og
annað slíkt sem ella ætti að vera
búið að melta þarf að endurskoða
fóðrunina eða annað það við
bústjórnina sem ekki er í samræmi
við framleiðsluáætlun búsins. Í
raun er þumalfingursreglan sú að
það ætti ekki að vera hægt að sjá
í skítum hvað kýrnar hafa fengið
að éta. Sé um slíkt að ræða bendir
það til þess að kýrnar nái að velja
frá bestu bitana úr gefnu fóðri eða
fái of mikið af fóðri með mikinn
flæðihraða – sem er trúlega ekki
oft vandamál hér á landi.
Hvað ef?
Skítur er meira en næring fyrir
flög og tún og getur gefið afar
mikilvægar upplýsingar um
fóðrunina og heilbrigðisástand
hjarðarinnar. Þá er því óhætt að
mæla með því að tíma sé varið í það
að skoða skítinn vel. Ef skítasýnin
gefa til kynna að eitthvað sé í ólagi
er einfaldast að hafa samband við
næsta sérhæfða ráðgjafa í fóðrun
nautgripa og fá aðstoð.
Snorri Sigurðsson
sns@vfl.dk
Þekkingarsetri landbúnaðarins
í Danmörku
Helltu sýninu í sigtið og skolaðu
varlega þar til allt fínmelt fóður er
skolað burt.
frá lengri strá og ómelt korn.