Læknablaðið - 15.11.1999, Side 11

LÆKNABLAÐIÐ 1999; 85
863
dómsins. Norðurlöndin hafa langa reynslu af
slíkri leit. Tilgangur þessarar rannsóknar er að
nýta þá reynslu til að kanna tilmæli Alþjóða-
krabbameinssambandins og Evrópusambands-
ins um markhópa (targeted age groups) leitar
og bil milli skoðana (screening intervals).
Efniviður og aðferðir: Kannað er skipulag
leitar á Norðurlöndum og gerður samanburður
við breytingar sem orðið hafa á nýgengi (inci-
dence) og dánartíðni (mortality) sjúkdómsins
frá því að leit hófst. Á Islandi er könnuð tíðni
forstigsbreytinga í frumustrokum við fyrstu og
síðari heimsóknir og tíðni þessara breytinga í
vefjasýnum meðal kvenna eldri en 59 ára
fæddra 1920-1926 og meðal kvenna sem komu
í leghálsspeglun 1994. Kannað er samband
mætingartíðni og greiningar leghálskrabba-
meina á byrjunarstigi (stig IA og IB occult).
Niðurstöður: Skipuleg leit hófst á Norður-
löndum nema í Noregi í byrjun sjöunda áratug-
arins. Leitin var umsvifamest á Islandi með til-
liti til markhópa og bils milli skoðana. Öll
löndin juku umfang leitar eftir 1985. Lækkun
dánartíðni og nýgengis var mest á Islandi og í
Finnlandi, í meðallagi í Svíþjóð og Danmörku
en minnst í Noregi en þar hófst skipuleg leit
ekki fyrr en 1994. Aldursbundið nýgengi (age-
standardized) sjúkdómsins í aldurshópnum 20-
29 ára hefur hækkað alls staðar á Norðurlönd-
um nema í Finnlandi.
Á Islandi lækkaði nýgengi flöguþekju-
krabbameina (squamous cell carcinomas)
marktækt á stigi II og hærra, en nýgengi kirtil-
krabbameina (adenocarcinomas) og flögu-
þekjukrabbameina á hulinstigi (microinvasive:
stage IA) hefur hækkað. Tíðni meðalsterkra
(moderate) og sterkra (high-grade) forstigs-
breytinga byrjar að vaxa frá tvítugsaldri og
koma þær fram í vaxandi mæli þegar 24 mán-
uðum eftir eðlilegt frumustrok. Tíðni þessara
breytinga minnkar með fjölda eðlilegra frumu-
stroka og þær finnast vart í hjá konum eftir 59
ára aldur ef þær hafa mætt nokkuð reglulega til
leitar fyrir þann aldur. Með batnandi mætingu
til leitar eftir 1980 hefur hlutfall yngri kvenna
sem greinast með afbrigðilegu frumustroki á
byrjunarstigi sjúkdóms (stig IA og IB occult)
aukist marktækt og greinast slík tilfelli þegar
innan tveggja ára eftir eðlilegt frumustrok.
Ályktanir: Vel skipulögð skipuleg (organ-
ized) leit er áhrifamesta leiðin til að lækka ný-
gengi og dánartíðni leghálskrabbameins. Leit á
að byrja um tvítugt með tveggja til þriggja ára
millibili. Bil milli skoðana má lengja í fjögur ár
um fimmtugt og hætta má við skoðanir við sex-
tugt meðal þeirra kvenna sem mætt hafa nokk-
uð reglulega fyrir þann aldur.
Inngangur
Leghálskrabbamein er næstalgengast ill-
kynja sjúkdóma meðal kvenna og hefur hvað
hæsta dánartíðni meðal þeirra ef litið er til alls
heimsins (1). Um 500.000 ný tilfelli eru greind
árlega og eru um 80% þeirra greind í þróunar-
löndunum. Engu að síður er þetta sjúkdómur
sem hvað auðveldast er að fyrirbyggja og með-
höndla með því að greina hann á forstigi eða á
byrjunarstigi með hjálp frumustroks frá leg-
hálsi (2).
Á Norðurlöndum greinast nú að meðaltali
um níu tilfelli af leghálskrabbameini á 100.000
konur á ári miðað við yfir 40 í sumum ríkjum
þriðja heimsins (1). Þennan mun má meðal
annars rekja til árangursríkrar leitar að forstig-
um leghálskrabbameins á Norðurlöndum en
slíkri leit hefur lítt verið beitt í ríkjum þriðja
heimsins af tæknilegum, félagslegum og fjár-
hagslegum ástæðum. Forstigsbreytingum var
fyrst lýst af grískum lækni, Papanicolaou, á
fjórða áratugnum (3) og var þeim skipt í fjóra
meginundirflokka (gráður), sem oftast er vitn-
að til sem vægs (low-grade), meðalsterks
(moderate) og sterks (high-grade) misvaxtar
(dysplasia) auk staðbundins krabbameins
(carcinoma in situ) (4). Þessi flokkun hefur
síðar vikið fyrir annarri flokkun sem ber
skammstöfunina CIN (cervical intraepithelial
neoplasia) og skiptist í þrjá undirflokka (gráð-
ur) I-III (5). CIN flokkunin sameinar sterkan
misvöxt og staðbundið krabbamein í undir-
flokk III. Þróun forstigsbreytinga yfir í krabba-
mein er talin standa í beinu sambandi við gráðu
breytingarinnar (I-III), því hærri gráða þeim
mun meiri áhætta (6,7).
Á seinni árum hafa komið fram faraldsfræði-
legar sannanir þess að orsök sjúkdómsins megi
rekja til smits með veiru er nefnist human pap-
illoma veira (HPV) (8). Veira þessi smitast að-
allega við samfarir og berst þá inn í frumur í og
nærri umskiptareit (transformation zone)
leghálsins þar sem þær valda fyrst breytingum í
frymi (koilocytosis) og síðar í kjarna frumn-
anna (eiginlegar forstigsbreytingar). Meira en
100 undirtegundir af HPV veirum hafa verið
einangraðar og þar af hefur innan við þriðj-
ungur fundist í slímhúð kynfæra kvenna (9).