Læknablaðið - 15.11.1999, Blaðsíða 18

870
LÆKNABLAÐIÐ 1999; 85
ur hafa verið valdar í rannsóknarhópa með
slembivali (randomized trial). Áhrif leitar eru
því könnuð með samanburði á nýgengi og dán-
artíðni fyrir og eftir að leitarstarf er hafið (29)
og einnig með tilliii lil mögulegra breytinga á
stigadreifingu sjúkdómsins.
Á Norðurlöndum lækkaði dánartíðni frá því
fimm ára tímabili sem hafði hæstu skráðu tíðn-
ina og fram til tímabilsins 1986-1995 um 43% í
Noregi, 55% í Danmörku, 60% í Svíþjóð, 73%
í Finnlandi og 76% á íslandi. Svipuð lækkun
hefur orðið á nýgengi sjúkdómsins í þessum
löndum (tafla I). Þessar breytingar endurspegla
að skipuleg leit með mikilli þátttökuhlutdeild í
markhópnum er áhrifameiri en sjálfboðuð leit
eða skipuleg leit með lítilli þátttökuhlutdeild
og er það í samræmi við niðurstöður annarra
(30,31).
Könnun á íslenska efniviðnum staðfestir að
leitin hefur marktækt lækkað nýgengi tilfella
með flöguþekjukrabbamein á stigi II og hærra
en hefur haft lítil áhrif á nýgengi tilfella með
kirtilkrabbamein eða blandæxli. Leitin hefur
þó hlutfallslega fjölgað tilfellum á stigi I meðal
þessara síðartöldu krabbameina. Aðrir hafa lýst
því að kirtilkrabbamein og blandæxli séu tor-
greind við leit (32). Nýgengi kirtilkrabbameina
hefur í reynd hækkað marktækt og er það einn-
ig í samræmi við niðurstöður annarra (33-35).
Á íslandi hefur leitin aukið marktækt fjölda
leghálskrabbameina á hulinstigi og er það einn-
ig reynsla annarra (16). Fyrir upphaf leitar var
hlutfall tilfella á þessu stigi um 2% (36) en
voru um 25% allra (ilfella á tímabilinu 1980-
1995. Að finna sjúkdóminn á stigi IA telst vera
jákvæður árangur leitar þar sem horfur eru á
fullum bata eftir einfaldan keiluskurð (20). Þar
sem tilfelli á stigi IA auka við nýgengi sjúk-
dómsins telst dánartíðnin áreiðanlegri mæli-
kvarði á áhrifamátt leitar. Hulinstig eru óvenju
mörg á Islandi miðað við önnur Norðurlönd,
sem getur skýrst af því að meðferð forstigs-
breytinga byggist hér á landi á keiluskurði þar
sem efniviður er sendur í vefjagreiningu en í
öðrum löndum er oft notuð brennslutækni í
stað skurðar.
Tilmæli Alþjóðakrabbameinssambandsins
og Evrópusambandsins varðandi markhópa
(25-60 eða 64 ára) og millibil skoðana (þrjú til
fimm ár) eru umdeilanleg (19,28). Slík tilmæli
eiga að byggja á niðurstöðum úr vel skipulögðu
leitarstarfi. íslenska leitin byggir á leitaráætlun
er nær til heillar þjóðar, miðstýrðu tölvuteknu
eftirliti og góðri sérfræðiþekkingu á sviði
greiningar, meðferðar og skráningar auk þess
sem gæði leitarstarfsins falla vel að þeim
kröfum er Evrópusambandið gerir til slíkrar
starfsemi (16,19). Niðurstöður íslenska leitar-
starfsins ættu því að henta vel til slíkra ákvarð-
ana.
Meginmarkmið leitar er að finna sjúkdóminn
á forstigi áður en hann hefur náð að þróast í
ífarar.di krabbamein (14) eða á hulinstigi þar
sem dánartíðni er í lágmarki. Aldursskeiðið
þegar konur verða fyrir áhrifum áhættuþátta
(aðallega HPV) og magn þessara áhættuþátta
ræður mestu um síðari þróun sjúkdómsins (37).
Þessi áhrif geta verið breytileg milli þjóðfélaga
og aldursbundin tíðni forstiga og ífarandi sjúk-
dóms skiptir því mestu máli við skipulagningu
leitar í viðkomandi samfélagi.
Því hefur verið haldið fram að leit meðal
kvenna undir 25 ára aldri svari ekki kostnaði
þar sem ífarandi krabbamein séu afar sjaldgæf
á þeim aldri og flestar forstigsbreytingar meðal
yngri kvenna séu af vægri gráðu og hverfi flest-
ar sjálfkrafa (15). Islenski efniviðurinn sýnir að
eftir að leitin hófst hefur aldursbundið nýgengi
ífarandi sjúkdóms aðallega lækkað meðal
kvenna yfir 30 ára meðan nýgengið hefur í
reynd hækkað í aldurshópnum 20-29 ára. Um
14% tilfella sem greind voru á tímabilinu 1978-
1991 voru á aldrinum 20-29 ára en voru um 3%
á tímabilinu 1964-1977 (28). Tíðni meðal-
sterkra til sterkra forstigsbreytinga hefur aukist
marktækt við fyrstu heimssókn kvenna þegar
frá tvítugsaldri. Þessar breytingar byrja að
koma fram um tveimur árum eftir eðlilegt
frumustrok. Niðurstöður þessar ásamt þeirri
staðreynd að aldursbundið nýgengi ífarandi
sjúkdóms í aldurshópnum 20-29 ára hefur ver-
ið vaxandi á Norðurlöndum að Finnlandi und-
anskildu (28,30,38,39) staðfesta hve mikilvægt
er að byrja leit um eða fljótlega eftir tvítugt.
Islenski efniviðurinn staðfestir að tíðni með-
alsterkra til sterkra forstigsbreytinga minnkar
með fjölda eðlilegra stroka. Slíkar breytingar
eru mjög sjaldgæfar í vefjasýnum kvenna eftir
sextugt ef konurnar hafa mætt nokkuð reglu-
lega til leitar fyrir þann aldur (19) og er það í
samræmi við niðurstöður annarra (40). Meðal
yngri kvenna í áhættuhópi byrjar tíðni þessara
breytinga að aukast þegar 24 til 36 mánuðum
eftir eðlilegt strok (41). Sterkt samband er milli
batnandi þriggja ára mætingar til leitar og
greiningar sjúkdómsins með frumustroki á