Læknablaðið - 15.12.1999, Blaðsíða 73

LÆKNABLAÐIÐ 1999; 85
1001
Gömul læknisráð
Hallgerður Gísladóttir
Púðurkerling og púðursykur
Nokkurt hlé hefur orðið á birtingu pistla Hallgerðar
Gísladóttur sagnfræðings um gömul læknisráð og annan
fróðleik úr fórum þjóðháttadeildar Þjóðminjasafns fs-
lands. Stafar það hlé af önnum hennar við bókaútgáfu. En
nú eru hún komin til leiks á ný og fjallar hér um hlutverk
sveppa í alþýðulækningum fyrri tíma.
„Ég veit ekki til þess, að
sveppir hafi nokkru sinni
verið etnir hér í sveit. Flestum
var fremur illa við þá og héldu
að þeir væru óhollir fyrir
menn og skepnur. Föður mín-
um lfkaði ekki hvað kýmar
vom sólgnar í sveppi. Hann
áleit, að þær gætu ekki haft
neitt gott af því að eta þá.“
Þetta eru orð heimildar-
manns þjóðháttadeildar sem
fæddur var nálægt síðustu
aldamótum, en fólki af alda-
mótakynslóðinni gömlu var
oft lítið gefið um sveppaát,
svo sem annað „grasát“.
íslendingar hafa ekki nytjað
sveppi að ráði fyrr en á síð-
ustu áratugum og þá vegna ut-
anaðkomandi áhrifa en þeir
þykja nú sjálfsagður hluti af
ýmis konar algengum mat svo
sem pizzum, súpum, sósum
og fleiru. Að ekki sé talað um
vímusveppina sem sögur
heyrast af öðru hverju. Nú er
sem sé að vaxa upp önnur og
sveppavinsamlegri aldamóta-
kynslóð. I gömlum heimildum
eru að vísu einstöku dæmi um
sveppamatreiðslu og þá eru
sveppirnir annað hvort súrsað-
ir eða soðnir í sýru svo að ef
tala má um eitthvað þjóðlegt í
þessu sambandi þá eru það
súrsveppir eða maríneraðir
sveppir.
En sveppir hafa einnig ver-
ið notaðir til lækninga, eink-
um einn, kúlulaga, hvítur
sveppur sem oft verður nokk-
uð stór og er venjulega kallað-
ur merarostur, áður fyrr voru
höfð um hann fleiri nöfn svo
sem kerlingarostur, skolla-
sveppur eða skollakúla. Þessir
sveppir lágu oft eins og hvítir
boltar á túnum eftir slátt og
krakkar notuðu þá til að kasta
í mark. Þegar þeir eldast verða
þeir fyrst fullir af gori - gor-
kúlur - en síðan brúnleitir og
gróin duftkennd. Þá eru þeir
kallaðir físisveppir eða púður-
kerlingar og dustið eða gróin
kerlingareldur eða skollaeld-
ur. Það var barnagaman að
kreista púðurkerlingar og láta
rjúka úr þeim en þótti vara-
samt því að það var almenn
sögn að rykið ylli blindu ef
það færi í augu.
Samkvæmt svörum við
spurningu um nytjar af svepp-
um á þjóðháttadeild virðist
hafa verið þó nokkuð algengt
hér í byrjun aldar að menn
notuðu físisveppi til að leggja
við sár. Duftið úr þeim þótti
sótthreinsandi, græðandi og
gott til að stöðva blóðrás. Það
var til dæmis notað sums stað-
ar til að stöðva blóðrás úr
lömbum þegar þau voru mörk-
uð.
Vopnfirskur heimildarmað-
ur segir:
„Eitt húsráð var kerlingar-
eldurinn. Hann var tekinn á
haustin eða seinni part sumars
og geymdur á þurrum stað og
ef einhver skar sig í fingur, var
hann sóttur og lagður við og
látinn vera þar til hann datt
upp úr sjálfur, og það kom
aldrei illt í það sár sem hann
var látinn við. En það vita
kannski ekki allir hvað það er.
Kerlingareldur er í upphafi
hvít gorkúla, lítill hvítur
hnöttur, sem vex víða á túnum
og víðar, og er hvít að innan
fyrst, en smá breytist og
dökknar að innan og verður
loks dökkbrún utan og innan
og ríkur úr, ef hún er hrist og
springur, og þá er hún kölluð
kerlingareldur. Og eftir því
sem sárið er stórt eftir því er
tekið stórt stykki með skinn-
inu eða belgnum utanaf og
lagt við blæðandi sárið og
bundið um, og bætt við ef
þurfti. Þetta var alltaf notað
heima og víðar.“
Fleiri frásagnir voru um að
fýsisveppum væri safnað til
að hafa í lyfjabirgðum heim-
ila. Þeir voru þá oft hengdir
upp í litlum léreftspokum á
þurrum stað. Algengasta notk-
unin á fýsisvepp viðist þó hafa