Dagblaðið Vísir - DV - 11.05.2007, Blaðsíða 38

föstudagur 11. maí 200738 Helgarblað DV
Væg en Víðtæk truflun
Það er merkilegt þetta með sjúkdóm-
ana. Stundum er eins og allir séu að
kljást við sama vandamálið. Fólk í
kringum þrítugt man eftir því að þegar
þau voru börn fóru amma þeirra og
„allar vinkonur hennar“ í gallblöðru-
töku. Í fyrra hitti maður varla þá konu
sem ekki var nýkomin úr slíkri aðgerð
eða á leið í hana. Nú þekkir maður
engan sem er að fara að láta fjarlægja
úr sér gallblöðruna. Það er kominn nýr
tískusjúkdómur.
É
g er ekki þunglynd-
ur, ég er með bípól-
ar,“ segja stjörnurn-
ar. Tónlistarfólkið
Robbie Williams og
Sinéad O‘Connor
hafa stigið fram og
tjáð sig um veikindi sín og það sama
hafa þeir gert leikararnir Ben Stiller,
Robert Downey Jr. og Richard Dreyf-
uss. Mikil áhersla virðist lögð á það
hjá þeim frægu að taka skýrt fram að
þau séu hvorki manísk né þunglynd,
heldur „bípólar“. Sem er hvað? Ein-
ar Guðmundsson geðlæknir hefur
haft til meðferðar hundruð manns
sem væntanlega eru haldin þessari
röskun.
„Bípólar er tiltölulega nýtt sjúk-
dómsheiti, en þó ekki nýr sjúkdóm-
ur,“ segir Einar. „Það er talað um
„bipolar spectrum“, eða bípólar-lit-
rófið, því fólk getur verið að sveiflast
andlega lítið og sjaldan upp í mikið
og oft. Því er talað um bipolar I og
bipolar II. Það hefur verið reynt að
þýða þetta orð yfir á íslensku, en ég
er ekki alls kostar sáttur við þá þýð-
ingu, „tvíhverf lyndisröskun eitt og
tvö“, og kýs að kalla þetta geðhvörf I
og geðhvörf II.“
Einar segir að einkenni geð-
hvarfa I séu þau sem flestir þekki
sem „manic-depressive“ en ein-
kenni þeirra sem greinast með geð-
hvörf II séu ekki eins áberandi.
„Menn byrjuðu að átta sig á
þessum sjúkdómi fyrir hundrað
árum, en hann var ekki tekinn al-
varlega eða rannsakaður af fullri
alvöru fyrr en fyrir tuttugu og fimm,
þrjátíu árum. Heiti sjúkdómsins var
ekki skráð í bandarísku sjúkdóma-
skrána fyrr en fyrir rúmum áratug.
Í geðhvörfum I eru geðsveiflurn-
ar sýnilegri öðrum, en geðhvörf II
eru meira einkamál viðkomandi.
Sú manneskja finnur kannski fyr-
ir innri óróa og framkvæmdaþörf
í uppsveiflunum; finnur til meiri
bjartsýni, hugurinn fer á fleygiferð
og viðkomandi fer að gera áætl-
anir en finnst þær svo óraunhæf-
ar skömmu seinna. Sjúkdómurinn
birtist hins vegar oftast ekki öðrum
nema að því leyti að fólk tekur eft-
ir því að viðkomandi talar óvenju
mikið einn daginn, eða fær kaup-
æði eða þrifnaðaræði. Geðhvörf I
geta hins vegar verið það stjórnlaus
að aðrir verða varir við breytingu á
persónuleika og hegðun viðkom-
andi. Geðhvörfum I fylgja miklu
meiri sveiflur og þunglyndið er oft-
ast alvarlegra og sýnilegra. Geð-
hvörf II eru sjaldnar sýnileg öðrum,
nema að því leyti að það er algengt
að sá hópur leiti í áfengi eða vímu-
efni til að reyna að bæta líðan sína.
Það fólk notar vímuefni, þar með
talið áfengi, til að vinna gegn sveifl-
unum, en þá verða vandamálin um
leið sýnilegri.“
Geta ekki notið sigra sinna
Þú talar um að fólk tali meira
einn daginn, dragi sig svo inn í skel
þann næsta... Er það ekki bara eðli-
legt að sveiflast eitthvað? Er til ein-
hver sem er alveg jafngeðja?
„Við eigum væntanlega öll mis-
jafna daga, en spurningin er hversu
mikil vanlíðanin er. Þegar fólk vakn-
ar dapurt eða kvíðið eftir að hafa átt
góðan dag er það mögulega með
geðhvörf. Eftir uppsveiflu getur fall-
ið verið bratt. Manneskja sem er kát
og glöð einn daginn en segir ekki
orð þann næsta er mjög líklega með
geðhvörf II. Þetta er væg en víðtæk
truflun í flestum tilfellum.“
Það er aðallega stigsmunur á
þessum tveimur lyndisröskunum,
segir Einar.
„Langflestir þeirra sem eru með
geðhvörf II eru ekki með neina
samfélagslega fötlun,“ segir hann.
„Það fólk er í starfi, hefur mennt-
un, á fjölskyldu og er að standa
sína samfélagslegu pligt, en því
líður ekki nógu vel. Þetta fólk er
að vinna sigra, en getur ekki notið
þeirra. Þau hafa almennt lítið mót-
lætisþol, eru eins og lauf í vindi. Ef
það er meðbyr geta þau farið í upp-
sveiflu en ef það er mótbyr fara þau
í þunglyndi.“
Oft þarf heimsþekkt fólk að stíga
fram og viðurkenna vanmátt sinn
í ýmsum efnum til að venjulegt
fólk þori að horfast í augu við eigin
vanda. Söngvarinn Robbie Williams
er einn þeirra sem það hefur gert
nýverið og sagðist hafa þurft að af-
lýsa tónleikaferðalagi vegna þessa
sjúkdóms, þar sem hann hafi ekki
treyst sér fram úr rúmi. Er slíkt al-
gengt í geðhvörfum II?
„Nei, fólk með geðhvörf II læt-
ur sig yfirleitt hafa það að mæta til
vinnu þótt því líði ekki vel. Það eru
frekar þeir sem veikari eru, til dæm-
is með geðhvörf I, sem eru svo illa
staddir í þunglyndinu að þeir treysta
sér ekki úr rúmi.“
Svo ég haldi áfram að vitna í
fræga fólkið sem stígur nú fram og
segir frá sjúkdómi sínum. Sinéad
O‘Connor segist heyra raddir þegar
hún er í uppsveiflu...
„Það að heyra raddir hefur ver-
ið eitt þeirra einkenna sem notuð
hafa verið til að aðgreina geðhvarfa-
sjúkdóm og geðklofa,“ segir Einar.
„Það er næstum sérkennandi fyrir
geðklofa að heyra raddir. Hins veg-
ar ber á það að líta að könnun sem
gerð var, að mig minnir í Bretlandi,
sýndi að 65% almennings segjast
hafa heyrt óútskýrða rödd eða radd-
ir einhvern tíma í lífinu.“
Uppsveiflunni fylgir fram-
kvæmdaþörf
Meðhöndlun þessara tveggja
geðraskana segir Einar sumpart
ólíka.
„Hið almenna er að það þarf
hærri lyfjaskammta við geðhvörfum
I og þar er lyfjameðferð ekki alveg sú
sama og við geðhvörfum II, þar sem
geðsveiflurnar eru ekki eins miklar.
Nánast allir sjúklingar sem leita til
mín með geðhvörf II koma vegna
þunglyndis og sjaldnast kvarta þeir
yfir uppsveiflunum. Uppsveifl-
urnar vara yfirleitt stutt og hið al-
gengasta er að fólk er hálfan dag-
inn í uppsveiflu og svo bráir af því.
Í uppsveifluástandi fer hugurinn á
fullt, það verður til þessi „það er allt
hægt“ stemning, til dæmis hjá alkó-
hólista sem er að reyna að hætta að
drekka. Alkóhólistinn telur sér trú
um að það sé í lagi að smakka smá-
vegis af áfengi, líkt og þeir sem stríða
við matarfíkn telja sér trú um að
smá súkkulaði skaði ekki. Bjartsýn-
in ræður ríkjum og getur tekið völd-
in, dómgreindin skerðist en sjaldan
þó mikið í geðhvörfum II. Uppsveifl-
unni fylgir gjarnan ákveðin fram-
kvæmdaþörf. Fólk á frekar erfitt
með að slaka á í uppsveiflu. Það sest
gjarnan ekki niður og nýtur þess að
vera bjartsýnt, heldur drífur sig í að
framkvæma eitthvað sem hefur ver-
ið frestað lengi, þrif og annað slíkt.
Af þeim sökum eru margir ánægð-
ir með uppsveifluna. Svo eru aðr-
ir sem líður ekki vel í uppsveiflu og
vilja gjarnan losna við það ástand, til
dæmis með hjálp lyfja.“
Einar leggur áherslu á í sínum
meðferðum að gefa tvö til þrjú
lyf í lágum skömmtum, auk
samtalsmeðferðar.
„Geðhvörf eru væntanlega efna-
skipta- og/eða boðefnabreytingar
í heilanum, en orsökin er ekki vel
þekkt,“ segir hann. „Það er þó eng-
inn vafi á að sjúkdómurinn erfist og
er í stórum stíl í íslensku þjóðinni.
Ég hef líka séð geðhvörf II mikið hjá
Norðmönnum og Asíubúum, svo
sem Víetnömum og fólki frá Suð-
ur-Kóreu. Aðalrannsóknirnar eru
frá Bandaríkjunum, Frakklandi og
Sviss þannig að þetta er væntanlega
um allan heim. Ég hef ekki notað
sterka lyfjaskammta og reynsla mín
er sú að það er betra að vera með
fleiri lyf í lágum skömmtum heldur
en spenna upp skammta eins lyfs
vegna þess að þetta er víðtæk trufl-
un, sem ekkert eitt lyf virðist dekka
að öllu leyti. Þessi röskun hefur ýmis
áhrif á persónuleika fólks, til dæmis
samskipti þess við aðra, félagsfælni
er algeng sem og kvíði og einnig
árátta og þráhyggja. Geðhvörfunum
fylgja líka ýmis sállíkamleg vanda-
mál eins og þau að fólki finnst erfitt
að einbeita sér, það verður vart við
minnistruflanir og getur átt erfitt
með að þola hávaða, lykt og jafnvel
snertingu.“
Lyf oft nauðsynleg
En er ekki betra að sveiflast upp
og niður en verða sljór af lyfjum,
verða alveg „flatur“ tilfinningalega?
„Einstaka manneskja verður
FræGir LEikarar oG
tónListarmEnn mEð GEðhvörF
Ben stiller, robert downey Jr., richard
dreyfuss, sinéad O‘Connor, robbie
Williams.
BípóLar Nú þykir flottara að vera haldinn sjúkdómnum
bípólar en þunglyndi þótt það sé nánast sami sjúkdómurinn.