Sagnir - 01.04.1985, Page 24

FÉLAGSHYGGJA OG FRELSISÁST
Jarðvegurinn
Deilurnar um samvinnuhreyfinguna
í byrjun þriöja áratugarins má rekja
til örs vaxtar hennar á öörum ára-
tugnum. í ársbyrjun 1917 hóf Sam-
band íslenskra samvlnnufélaga
heildsöluverslun í stórum stíl og árið
1919 var Samvinnuskólinn stofn-
aður. Á sama tíma voru kaupfélögin
að breytast úr pöntunarfélögum í
sölufélög.1 Þetta kom illa við kaup-
menn og ekki bættu úr skák miklir
efnahagsörðugleikar á árunum
1920-1924.
Samvinnumenn og kaupmenn
stóðu einnig á öndverðum meiði í
pólitík. Milli Framsóknarflokksinsog
samvinnuhreyfingarinnar voru mjög
náin tengsl. Hvort tveggja var hluti
af hagsmunasamtökum bænda,
Framsóknarflokkurinn stjórnmála-
armurinn en samvinnufélögin versl-
unardeildin. Sömu menn stóðu
framarlega á báðum vígstöðvum og
sömu blöð, Tíminn í Reykjavík og
Dagur á Akureyri, studdu þessa
aðila.2 Kaupmenn og aðrir atvinnu-
rekendur við sjávarsíðuna studdust
hins vegar við Sjálfstæðisflokkinn
og áttu sín málgögn, Morgunblaö-
id og Vísi í Reykjavík og íslending
á Akureyri.
Samvinnumenn og kaupmenn
stóðu á öndverðum meiði í afstöðu
sinni til tveggja stofnana í byrjun
þriðja áratugarins, íslandsbanka og
Landsverslunar. Margir framsókn-
ar- og samvinnumenn töldu að ís-
landsbanki mætti missa sig, enda
voru aðalviðskipti samvinnufélag-
anna við Landsbankann. Aftur á
móti vildu þeir halda lífi í Lands-
verslun enn um sinn.3 Kaupmönn-
um og öðrum atvinnurekendum við
sjávarsíðuna var öfugt farið. Þeir
vildu Landsverslun feiga.4 íslands-
banki var hins vegar sú lánastofnun
sem þeir höfðu haft greiðastan að-
gang að. Þessi mismunandi afstaða
til stjórnmála þessara ára og þeirra
stórmála er voru í brennidepli
endurspeglast í deilunum um sam-
vinnuhreyfinguna.
Einnig er rétt að hafa í huga að á
þessum tíma var sjávarútvegur í æ
ríkari mæli að taka við af landbúnaði
sem höfuðatvinnugrein í landinu.
Fólk þyrptist á mölina á kostnað
sveitanna og þetta skerpti and-
stæðurnar enn frekar.
Frjálsir menn í frjálsu landi
Fyrstu átökin hófust á Akureyri í
ársbyrjun 1921. Þann 2. febrúar það
ár flutti Björn Líndal, lögmaður á
Svalbarði og síðar alþingismaður,
erindi í samkomuhúsi bæjarins er
hann nefndi ,.Frjálsir menn í frjálsu
landi“. Á eftir erindinu voru leyfðar
umræður um efnið. í erindinu fjallaði
Björn um starfsemi samvinnuhreyf-
ingarinnar, einkum Sambandsins,
og var stórorður um það og forystu-
menn þess. Að hans mati stefndu
forystumenn Sambandsins í sam-
vinnu við ríkisstjórnina, forkólfa
Landsverslunar og verkalýðsfé-
laga, að því að ná völdum í landinu
og koma á verslunareinokun gegn-
um Landsverslunina. Sambandið
hefði ríkisstjórnina og Landsverslun
í vasanum og foringjar samvinnu-
manna væru búnir að gera bændur
að viljalausum verkfærum í sínum
höndum og samvinnuhreyfinguna
að pólitísku verkfæri. Þetta hefðu
þeir gert í eiginhagsmunaskyni, til
þess að auðga sjálfa sig og tryggja
sér völd. Því héldu Sambandið og
Landsverslun lífinu hvort í öðru,
Björn Líndal lögmaður. Hann hélt þvi
fram að forystumenn Sambandsins
stefndu aö verslunareinokun.
enda einokunarstofnanir, og væru
að drepa hugsjónina um frjálsa
menn í frjálsu landi.
Björn tók fyrir skuldir Sambands-
ins og taldi þær svo miklar að þær
gætu komið félagsmönnum í sam-
vinnufélögum á kaldan klaka,
vegna samábyrgðar félaganna á
skuldum Sambandsins.5
Samvinnumenn tóku erindi
Björns óstinnt upp og töldu það róg
og illmæli um Samvinnuhreyfing-
una, einkum þó um fjárhag Sam-
bandsins og forystumenn þess.
Jónas Þorbergsson, ritstjóri Dags,
tók sér fyrir hendur að svara erind-
inu lið fyrir lið í blaði sínu. Björn og
samherjar hans svöruðu fyrir sig í
íslendingi. Úr þessu urðu afar
harðar deilur og voru stóru orðin lítt
spöruð. Meðal annars hótaði Björn
Líndal að lögsækja Jónas Þor-
bergsson fyrir persónulegan róg.
Hins vegar sárnaði Birni að sam-
kvæmt gildandi lögum gæti opinber
flenging ekki komið hér til greina
,,en hún hefir oft reynst gagnlegust
refsing á ótuktarstráka."6
Stjórn Sambandsins lét erindi
Björns og blaðaskrifin út af þeim til
sín taka. Voru það einkum ummæl-
in um fjárhag Sambandsins og for-
ystumenn þess sem stjórnin vildi
kveða niður. Þann 26. mars gaf
bankastjórn Landsbankans, að
undirlagi Hallgríms Kristinssonar,
framkvæmdastjóra Sambandsins,
út yfirlýsingu þess efnis, að ekki
væri neitt athugavert við fjárhag
Sambandsins og að Landsbankinn
bæri fullt traust til félagsins og
stjórnenda þess. Sama dag gaf við-
skiptanefnd út vottorð en í henni átti
Hallgrímur sæti. Samkvæmt því
hafði hann ekki hyglað samvinnufé-
lögum fram yfir aðra og félögin ekki
flutt inn annað en það, er talist gat
nauðsynlegur varningur.7
Þessara átaka gætti fyrst og
fremst í Akureyrarblöðunum og ekki
sjást þeirra nein merki í blöðum í
Reykjavík. Stjórn Sambandsins
fullyrti hins vegar, að reynt hefði
verið að breiða út atvinnuspillandi
22 SAGNIR