Sagnir - 01.04.1985, Side 95

KRAFA UM RÁÐHERRAÁBYRGÐ
(stjórnmálalega og lagalega) ábyrg
fyrir Alþingi, eöa
2) aö allir meðlimir hennar yröu fast-
ir embættismenn.
Jóni þótti hvorugur þessara kosta
góður.14
Jón vildi síst fyrri möguleikann.
Þá yröi landstjórinn ekki aöeins
lagalega ábyrgur fyrir Alþingi ásamt
ráðherrum sínum heldur næöi þing-
ræðiö einnig til hans. Hann taldi aö
af því myndi leiða of þungt kerfi því
leita yröi úrskurðar konungs í hvert
sinn sem landstjórnina og Alþingi
greindi á að nokkru marki. Illskárra
var að hans dómi aö bæði ráðherrar
il ). |*ar scm stúngií) cr upp.'í lircmur ráMicrrum á cinum
Mat í lainliiiu, |ní cr auí'.wlt ab |ic.ssir incnn ci"i ab \cra
scin látancyli jarl.'ins. og cr |iaí) iililúugis cptir |>ví scm
cr rcjrla í l"j:lui!iiliiini |>júí>stjórii, cf aí> jarlinn vclili ser
|ictta ráíancMi samkva'int |>ví scni nljiíng ætlaMst til, coa
af |>ciin .'ciii liclTi traust alþfngis. lin |>ar af lcitir, a«
jarlinu c'a lamlstjúrinn sjálfur yrbi at stumla lastari fyrii
cn svo. ab liann yríi sjálfur ab fara mct rábaucyti sfnu.
cr þcini ka'ini ckki sanuin vib alþfng. Eí svo vicri. |>á
vrti aí> fara til kumíngs sjálfs sutur til Danmcrkur 0"
lcita úrskuríar lians í ]i\crt sinn scni landstjóriiiii og
alþnig vji-ri úsuinkva'in at> nokkrii niarki, cn |>ar af gæl.
Ici.lt úba-rilcgau hnckki, tímatöf og jufnvcl staus á íilliim
luáluiii. iicma því nb cins. at> bæbi jarl og rátuiiuutai
lians \icri gjiirtir au IokIuiii cmbættisniönimm, scm ckki
ga-ti bifa/.t fyrir ncinu atkvæti þíngsins. og ckki þyrfti
ab víkja frá ticina fyrir ilúini eba fyrir skipun konúngs,
Ifkt og f Norcgi er liáttab. þctta inætti komost fyrir meb
því moti. ab ki.mingur setli lan.lstjórann, op. Iioiium yrbi
ckki Mkiu frá ucina mcb komíngs bobi, cba cptir bcir.ni
ósk alþíugis til koniíngs, cf kouiíngur fyndi ásta-bu til a?
iippfylla þá ósk. I.aii.istjárinu kysi sér rábuiiaiitn íslcn/ka
menn, scin stæbi fyrir frainkvæmd landstjórnarinnar og
licfbi ábyrgb fyrir alþíngi, en landstjóri samþykkti frum-
viirp til þfngs og þau laga frumvörp scm frá þfngiuu
kæmi, svo þau yrbi ub lögum; hann hcl'bi cinnig neit-
unarvald, cn rábaneyti hans licfbi ábyrgbina og skrifabi
undir meb honum. þctu væri uú öldúngis svipab því,
Úr Nýjum félagsritum 1863, bls. 29-30.
I þessum texta er Jón aö ræða mis-
munandi stjórnarform sem íslend-
ingar ættu hugsanlega aö taka upp.
Ma. minnist hann á þingræöisstjórn-
arhætti.
og landstjórinn væru fastir embætt-
ismenn skipaðir af konungi og að-
eins lagalega ábyrgir fyrir Alþingi.
Það má því til sanns vegar færa að
Jón hafi talið það ,,æskilegra“15, að
jarl og ráðherraryrðu fastirembætt-
ismenn, en að þingræðið næði til
hvorra tveggju, jarlsins og ráðherr-
anna. Það verður þó tæpast sagt að
þessi niðurstaða Jóns verði túlkuð
sem stefnubreyting eða undanhald
því möguleiki númer 2 er greinilega
aðeins sá skárri af tveimur illum.
Mér virðist þrátt fyrir þetta að það
standist hjá Didriksen að Jón hafi
lagt minna upp úr þingræðiskröf-
unni á 7. áratugnum. Altjend minnist
hann ekki á hana eftir 1863. En hafa
verður í huga að Jón féll aldrei frá
kröfunni um ábyrgð ráðherra fyrir
Alþingi. Vegna þess að hann skil-
greinir aldrei nákvæmlega hvað
hann á við með orðinu ráðherra-
ábyrgð er ekki þægilegt að átta sig á
stefnu hans í smáatriðum. Hafði
hann bæði lagalega og stjórnmála-
lega ábyrgð í huga þegar hann talar
um að ráðherrarnir eigi að bera
ábyrgð fyrir Alþingi eða var hann
aðeins að hugsa um lagalegu
ábyrgðina? Að mínu viti gerir Jón
mjög óljósan greinarmun á lagalegri
og stjórnmálalegri ábyrgð og ég
hneigist að þeirri skoðun að hann
hafi haft hvort tveggja í huga, laga-
lega ábyrgð og þingræði.
Árið 1850 talar Jón um það
að þjóðin verði ,,alltaf að fylla út í
það scema, sem grundvallarlögin
gefa“16. Jafnframt lætur hann í Ijósi
þá skoðun að réttast sé að setja
ekki annað í grundvallarlögin en
,,ábyrgðarprincipið“. Hugsanlega
hefur Jón gert ráð fyrir að þingræðið
þróaðist út frá ákvæðinu um ráð-
herraábyrgðina. Eins er möguleiki
að hann hafi litið svo á að þingræð-
iskrafan væri í raun innifalin í kröf-
unni um ábyrgð ráðherra. Með því
að krefjast ráðherraábyrgðar hefur
hann ef til vill talið sig vera að vinna
að framgangi þingræðisins, jafnt
eftir 1850 og fyrir.
Áhrif þingræðiskrafna
Jóns Sigurðssonar
Odd Didriksen telur að þingræðis-
krafa Jóns Sigurðssonar hafi ekki
haft veruleg áhrif á landsmenn.17
Hann bendir þó á að fyrir Þjóðfund-
inn 1851 hafi mikið verið rætt um
takmarkað neitunarvald konungs
sem vænlegan kost. Þá var litið til
Noregs sem fyrirmyndar en þar var
slíkt fyrirkomulag við lýði. Á Þjóð-
fundinum sjálfum hins vegar voru
hugmyndir Jóns um stjórnskipunar-
mál íslands flestallar teknar til
greina, ma. um ábyrgð ráðherra
fyrir Alþingi. Jón hafði nokkrar efa-
semdir um gildi takmarkaðs neitun-
arvalds.
í tillögum nefndar þeirrar er fékk
stjórnarskrárfrumvarp konungs til
umsagnar á Þjóðfundinum, og
samdi síðan annað sniðið eftir hug-
myndum Jóns, var ekki minnst á
takmarkað neitunarvald. í tillögum
Þingvallafundar 1851 er krafan um
Konrad Maurer. / bréfi til þessa vinar
sins frá 1860 ræöirJón ma. um æski-
legasta fyrirkomuiag landstjórnar á
íslandi og teiur aö landstjórnin ætti
helst aö vera ábyrg fyrir Alþingi aö
landstjóranum undanskildum.
það ekki borin fram og telur Didrik-
sen það bera vott um áhrif Jóns.
Ennfremur skína sjónarmið Jóns í
gegn í Undirbúningsblaöi undir
Þjóöfundinn þar sem ábyrgð ráð-
herra er borin saman við takmarkað
neitunarvald. Segir þar að konung-
ur myndi varla beita ótakmörkuðu
synjunarvaldi sínu nema það sé
krafa hins ábyrga ráðherra. Fólkið
gæti þá látið vantraust sitt í Ijós og
SAGNIR 93