Sagnir - 01.06.1997, Side 54

við hugmyndina um félagsverslun án þess
að algjör eining hafi náðst í stéttinni. Svo
fór að konungur lét undan þrýstingnum
og 15. maí 1705 gaf hann út tilkynningu
um stofnun félagsverslunar. Þar lýsti hann
eftir tillögum og þátttakendum til að
hægt væri að stofna slíkt félag sem allra
fýrst og myndi það njóta verndar og sam-
þykkis krúnunnar. Allt stefndi í að um-
dæmaverslun yrði afnumin undir lok árs-
ins 1705.44 Þann 24. nóvember gaf kon-
ungur óvænt út tilskipun þess efnis að
hann myndi ekki
þvinga kaupmenn
til að taka saman
höndum. Þá tóku
rnenn við sér og
hafa eflaust talið að
konungur væri að
falla frá hugmynd-
inni. Sex dögum síðar sendu 37 kaup-
menn, flestir vanir Islandsversluninni,
verslunarráðinu eftirfarandi yfirlýsingu:45
... saa kand vii nu icke underlade at
give dennem til kiende, at vi ingen-
lunde ere tvungne til at træde udi
Compagnie, mens der om udi alle
maader med hin anden ere foreenede,
og næst Guds hiælp agte her efter
handelen ved et sluttet Compagnie
fortsette og heele landet reendeligen og
vel at forsiune, ... vore höygunstige
Herrer vilde forhielpe Compagniet til
Hans Kongl. Maj. allernaadigst Con-
firmation paa de hid ind til hafte Oct-
royer, og at det maatte nyde beseilingen
paa IiBland for den afgift, som der af
hid ind til aarlig er bleven given ...
Kaupmönnunum leist því vel á það
skipulag sem verslunarráðið hafði hannað
fýrir félagsverslunina en töldu samt nauð-
synlegt að félagið fengi þann afslátt af af-
gjöldunum sem veittur hafði verið síð-
ustu ár
Páll Vídalín skrifaði nokkurs konar
sjálfsævisögu í annálsformi á árunum 1700
til 1709.1 henni er ekki getið um hvernig
þeir félagar hafi sinnt þeim hluta nefndar-
starfa sem snéri að verslunarmálinu fýrr en
kemur frant á sumar árið 1705. I mai
óskaði konungur eftir úttekt þeirra Páls og
Arna á umdæmunum en hefur væntan-
lega álitið í ljósi breyttrar stöðu i verslun-
armálinu að ekki væru tök á að bíða leng-
ur. Erindrekunum virðist hafa verið
nokkuð brugðið við þessa skipun:46
En af því þeir sáu sér ómögulegt að
skrifa á svo naumum tíma fullkomna
relation um svo merkilegt efni, er mik-
ið á reið, tóku þeir það til ráðs að þá
þeim hafði samankomið að compagnie
væri landinu skaðlegt en sundurdeild
höndlan hagkvæmari skyldi secreterinn
sigla til að relatera þetta utanlands en
Páll lögmaður framhalda commissions
verkinu hér á landi.
Þegar Arni Magnússon kom til Kaup-
mannahafnar í septembermánuði árið
1705 hafði orðið
nokkur breyting á
stöðunni í verslunar-
deilunni. Valdahlut-
follin voru þá mun
óhagstæðari tilraun-
um hans til að bæla
niður hugmyndir
um félagsverslun, en þau höfðu verið fjór-
um árum áður, er JónVídalín og félagar
báðu hann um að kæfa tillögur Lárusar
Gottrúps í fæðingu. Arni var greinilega var
um sig og í bréfi til konungs 8. desember
1705 bað hann Friðrik fjórða um vernd.
Hann taldi enn fremur að Múller amt-
maður hefði ekki gert neina tilraun til að
lýsa ókostum félagsverslunar fýrir verslun-
arráðinu og hann væri sem fýrr eingöngu
háður hagsmunum kaupmanna. Arni bað
konung um að geyma allar ákvarðanir þar
sem greinargerðar hans væri að vænta.47
Kúvending í Kaupmannahöfn
Strax á fýrstu dögum nýs árs gerði Arni
Magnússon atlögu að félagsverslunar-
mönnum. Hann hóf mál sitt á að hrekja
rök kaupmanna og benti í fýrsta lagi á að
ekki væri óeðlilegt að allar hafhir væru jafn
ábatasamar. Hann
skildi ekki kvartanir
kaupmanna yfir
sláturhöfnum, af
hveiju væru þeir yf-
irhöfuð að bjóða í
þær ef gróðinn væri
enginn? Arni við-
urkenndi að á
Norðurlandi væru
nokkrar slæmar slát-
urhafnir en þær
mætti auðveldlega
sameina útgerðarhöfnum, til þess þyrfti
ekkert felag.Varðandi sparnað á tryggingafé
taldi Árni að augljóslega fýlgdi slíkt rekstr-
arhagræði stóru félagi. En hann bað kon-
ung unt að láta ekki 2-3000 ríkisdali hafa
áhrif á skoðun sína og valda almenningi á
Islandi óhagræði.4*
Hann sagðist ekki vita til þess að kaup-
menn hefðu hingað til verið duglegir við
að veita Islendingum hjálp í neyð. Þar
sem allir af þeim 31 kaupmanni,4'' sem
skrifað höfðu undir stofnun félagsverslun-
ar, höfðu áður tekið þátt í íslandsverslun-
inni, væri ekki breytinga að vænta.
Árni taldi hæpið að konungur gæti haft
stöðugri tekjur af afgjöldum, allt byggðist
á fiskveiðum og aflinn væri alltaf að
bregðast. Ekki gat hann lesið úr tillögum
kaupmanna að í þeim fælist algjört versl-
unarfrelsi fýrir íslendinga. Landsntönnum
væri hins vegar gert skylt að versla við
næsta kaupmann en að slíkum breyting-
um á umdæmunum hafi hann og Páll
verið að vinna undanfarin ár. I umdæma-
versluninni fælist líka ákveðið öryggi.
Siglt væri til allra hafna hringinn í kring-
um landið. Kaupmenn vissu nokkurn
veginn hvað þeir ættu von á mörgum
viðskiptavinum, hefðu nægilega mikið af
vörum til að selja og nóg pláss á skipi til
að taka við afurðum landsmanna. í félags-
verslun myndu kaupmenn hætta að
stunda lánsviðskipti þar sem þeir gætu
ekki verið öruggir um að viðskiptavinur-
inn kæmi aftur til þeirra.5"
Árni skildi ekki hvernig félagsverslun
ætti að geta aukið umfang verslunarinnar.
Allt það sem Islendingar öfluðu og frant-
leiddu umfram brýnustu nauðsynjar væri
nú þegar flutt úr landi, þeir hefðu hrein-
lega úr of litlu að spila. Engin aðstaða
væri fýrir hendi í landinu til að efla hand-
verk og taka við og hýsa erlent verkafólk.
Nær lagi væri að senda unga drengi til
iðnnáms í Danmörku og gætu þeir svo
miðlað afþekkingu sinni við heimkom-
una. Hann sá heldur ekki að félagið gæti
einna best komið
fótum undir hval-
veiðar og þilskipa—
útgerð á Islandi.
Það gæti hins vegar
stuðlað að einokun
á því sviði rétt eins
og reynslan af fýrri
félagsverslun hafi
sýnt þegar verði á
lýsi var haldið háu.
Múller amtmanni
væri ekki stætt á að
benda á enska félagsverslun sem dæmi um
hentugleika þessa kerfis. Velgengni þess
byggðist einkum á að arðræna fafróðar og
Qarlægar þjóðir.51
Eftir að hafa hrakið röksemdafærslu
dönsku kaupmannanna og Múllers amt-
manns klykkti Árni út með þvi að benda
„Árni var greinilega var um
sig og í bréfi til konungs 8.
desember 1705 bað hann
Friðrik fjórða um vernd."
„Árni skildi ekki hvernig
félagsverslun ætti að geta
aukið umfang verslunarinnar.
Allt það sem íslendingar öfl-
uðu og framleiddu umfram
brýnustu nauðsynjar væri nú
þegar flutt úr landi ..."
52 SAGNIR