Sagnir - 01.06.1997, Page 78

Sagnir - 01.06.1997, Page 78
SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495 yfir lýkur því að yfirleitt deyja allir lungnapestarsjúklingar eftir tvo til þrjá daga. Menn geta einnig smitast af lungnapest ef pestarsýkillinn nær að berast yfir á slím- hirnnur frá smituðum nagdýrum eða flónr. Getur slíkt hvort heldur gerst eftir blóðsýk- ingu eða þá að lungnapestin nær sér á strik eftir beint slímhimnusmit (mynd 2). Pestin á íslandi á 15. öld Almennt er talið að svartidauði hafi geisað á Islandi að minnsta kosti tvisvar á 15. öld. Fyrst er hann talinn hafa borist hingað sumarið 1402 og rénaði faraldurinn ekki fýrr en eftir tvo vetur. Undir lok aldarinn- ar mun annar vægari faraldur hafa gengið á landinu en sá mun ekki hafa náð tilVest- fjarða.6 Margt er þó á huldu um þessa far- aldra og afleiðingar þeirra. Meðal annars eru skoðanir fræðimanna skiptar urn það hvort hér gekk eingöngu lungnapest eða hvort hér varð líka vart við kýlapest. I því sambandi verður mönnum tíðrætt um hvort rottur eða flær voru hér til staðar til að gegna hlutverki sem smitfeijur. Smitsjúkdómafræðingar hafa bent á að ákveðnar forsendur þurfi að vera fyrir hendi hvað varðar mannfjölda, þéttleika, samskiptatíðni o.s.frv. til þess að lungna- pestarfaraldrar lognist ekki tiltölulega fljótt út af þar sem pest keinur upp. Astæðan er sú að flestir þeir sem taka veikina deyja eftir tiltölulega skamman smittíma og eru lengst af þeirn tíma ekki ferðafærir. Heimildir um faraldrana á 15. öld tilgreina engu að síður að pestin hafi borist tiltölulega hratt milli landshorna. Telur Jón Steffensen, eftir að hafa rann- sakað ýmsar heimild- ir svo sem heitbréf Norðlendinga gegn sóttinni, að fyrri pestarfaraldurinn hafi hafist í Hvalfirði síð- ari hluta ágústmán- aðar árið 1402 og hafi hann verið kom- inn á jóladag sama ár (um fjórum mánuð- um síðar) að Grenj- aðarstað í Suður- Þingeyjarsýslu. Samt rénaði faraldurinn ekki fyrr en eftir 19 rnánuði. Síðari faraldurinn er talinn hafa byrjað í júlí 1494 og hann hafi haft svipaða við- dvöl í landinu og fyrri faraldurinn eða í 17 mánuði. Sé þetta rétt er athyglisvert að pestarfaraldurinn berst á fjórum mán- uðum milli fjarlægra landshluta en við- helst engu að síður ríflega fjórum sinnum lengri tíma í landinu. Og þetta virðist gerast í tiltölulega fámennu sanrfélagi þar sem byggð var dreifð og samgöngur væntanlega heldur strjálar. Því hafa ýmsir velt því fyrir sér hvort á Islandi ríktu ein- hverjar þær aðstæður sem annaðhvort gerðu lungnapestarsmit langlífara en al- mennt hefur verið talið, hvort sýkingar- máttur eða líffræðilegir eiginleikar bakt- eríunnar voru á einhvern hátt öðruvísi en þeir eru í dag eða þá hvort hér voru möguleikar á þvi að srnitið gæti hafa varðveist vikum og mánuðum saman í einhverjum smitferjum, helst þá annað- hvort í nagdýrum eða flóm, og borist frá þeim í menn, valdið i þeim kýla- pest sem síðan þró- aðist yfir í lungna- pest. Hér á eftir er einkum ætlunin að velta síðastnefnda möguleikanum að- eins fyrir sér og benda á nokkrar þær smitferjur senr gætu hafa gegnt þessu hlutverki á Islandi á 15. öld. Það skal þó nefnt að norski læknirinn Per Oeding hefur þegar stungið upp á því að mannaflóin (Pulex irritans) gæti hafa gegnt þessu hlutverki á Islandi á 15. öld. Heimildir íslenskra dýrafræð- inga og lækna um svartadauða Dýrafræðingarnir Arni Friðriksson og Geir Gígja nefna báðir svartadauða á nafn í ríflega hálfrar aldar gömlum umfjöllun- um sínum um flær á Islandi. Báðir und- irstrika þeir mikilvægi rotta og rottuflóa í smitdreifingu. Arni Friðriksson getur sér- staklega um þátt mannaflóarinnar í smit- dreifmgu pestarbakteríunnar á milli manna (mynd 2). Geir Gígja tekur sér- staklega fram að pestin sé í rauninni nag- dýrasjúkdómur sem nreðal annars sé al- gengur í rottum. Islensku læknarnir Sigurjón Jónsson og Jón Steffensen hafa einnig ritað um pestina á 15. öld og í þessu riti fjallar íslenskur smitsjúkdómafræðingur um svartadauða á Islandi frá sjónarhóli faraldsfræðinnar. Siguijón Jónsson útilokar ekki að bæði kýlapest og lungnapest hafi gengið á landinu og bendir á að rottur og mýs séu skæðustu smitberar pestarinnar án þess þó að skýra það nánar. Jón Steffensen ritar ítarlega um pestina og fer meðal annars ofan í saumana á helstu smitleiðum hennar.Veltir hann því vandlega fyrir sér hvort hér hafi bæði gengið kýlapest og lungnapest en kemst að þeirri niðurstöðu að hér gæti ekki hafa gengið kýlapest. Byggir hann skoðun sína á ákveðnum dýrafræðilegum og líf- fræðilegum forsendunr sem því miður standast ekki allar þegar betur er að gáð. Því gat niðurstaða vangaveltna Jóns hæg- lega verið röng. Forsendurnar, sem urðu til þess að Jón útilokaði að hér gæti hafa gengið kýlapest, voru eftirfarandi. At- Mynd 2. Helstu smitleiöir og sjúkdómsmyndir pestarinnar. „Pestarbakterían getur fjölgað sér í fjölmörgum öðrum spendýrategundum en rottum og fjöldi annarra flóategunda en nag- dýraflær geta verið smit- ferjur, meðal annars mannaflóin." 76 SAGNIR
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132

x

Sagnir

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.