Sagnir - 01.06.1997, Síða 78

SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495
yfir lýkur því að yfirleitt deyja allir
lungnapestarsjúklingar eftir tvo til þrjá
daga.
Menn geta einnig smitast af lungnapest
ef pestarsýkillinn nær að berast yfir á slím-
hirnnur frá smituðum nagdýrum eða flónr.
Getur slíkt hvort heldur gerst eftir blóðsýk-
ingu eða þá að lungnapestin nær sér á strik
eftir beint slímhimnusmit (mynd 2).
Pestin á íslandi á 15. öld
Almennt er talið að svartidauði hafi geisað
á Islandi að minnsta kosti tvisvar á 15. öld.
Fyrst er hann talinn hafa borist hingað
sumarið 1402 og rénaði faraldurinn ekki
fýrr en eftir tvo vetur. Undir lok aldarinn-
ar mun annar vægari faraldur hafa gengið
á landinu en sá mun ekki hafa náð tilVest-
fjarða.6 Margt er þó á huldu um þessa far-
aldra og afleiðingar þeirra. Meðal annars
eru skoðanir fræðimanna skiptar urn það
hvort hér gekk eingöngu lungnapest eða
hvort hér varð líka vart við kýlapest. I því
sambandi verður mönnum tíðrætt um
hvort rottur eða flær voru hér til staðar til
að gegna hlutverki sem smitfeijur.
Smitsjúkdómafræðingar hafa bent á að
ákveðnar forsendur þurfi að vera fyrir
hendi hvað varðar mannfjölda, þéttleika,
samskiptatíðni o.s.frv. til þess að lungna-
pestarfaraldrar lognist ekki tiltölulega
fljótt út af þar sem pest keinur upp.
Astæðan er sú að flestir þeir sem taka
veikina deyja eftir tiltölulega skamman
smittíma og eru lengst af þeirn tíma ekki
ferðafærir. Heimildir um faraldrana á 15.
öld tilgreina engu að síður að pestin hafi
borist tiltölulega hratt milli landshorna.
Telur Jón Steffensen, eftir að hafa rann-
sakað ýmsar heimild-
ir svo sem heitbréf
Norðlendinga gegn
sóttinni, að fyrri
pestarfaraldurinn hafi
hafist í Hvalfirði síð-
ari hluta ágústmán-
aðar árið 1402 og
hafi hann verið kom-
inn á jóladag sama ár
(um fjórum mánuð-
um síðar) að Grenj-
aðarstað í Suður-
Þingeyjarsýslu. Samt
rénaði faraldurinn ekki fyrr en eftir 19
rnánuði.
Síðari faraldurinn er talinn hafa byrjað
í júlí 1494 og hann hafi haft svipaða við-
dvöl í landinu og fyrri faraldurinn eða í
17 mánuði. Sé þetta rétt er athyglisvert
að pestarfaraldurinn berst á fjórum mán-
uðum milli fjarlægra landshluta en við-
helst engu að síður ríflega fjórum sinnum
lengri tíma í landinu. Og þetta virðist
gerast í tiltölulega fámennu sanrfélagi þar
sem byggð var dreifð og samgöngur
væntanlega heldur strjálar. Því hafa ýmsir
velt því fyrir sér hvort á Islandi ríktu ein-
hverjar þær aðstæður sem annaðhvort
gerðu lungnapestarsmit langlífara en al-
mennt hefur verið talið, hvort sýkingar-
máttur eða líffræðilegir eiginleikar bakt-
eríunnar voru á einhvern hátt öðruvísi en
þeir eru í dag eða þá hvort hér voru
möguleikar á þvi að srnitið gæti hafa
varðveist vikum og mánuðum saman í
einhverjum smitferjum, helst þá annað-
hvort í nagdýrum
eða flóm, og borist
frá þeim í menn,
valdið i þeim kýla-
pest sem síðan þró-
aðist yfir í lungna-
pest.
Hér á eftir er
einkum ætlunin að
velta síðastnefnda
möguleikanum að-
eins fyrir sér og
benda á nokkrar þær
smitferjur senr gætu
hafa gegnt þessu hlutverki á Islandi á 15.
öld. Það skal þó nefnt að norski læknirinn
Per Oeding hefur þegar stungið upp á því
að mannaflóin (Pulex irritans) gæti hafa
gegnt þessu hlutverki á Islandi á 15. öld.
Heimildir íslenskra dýrafræð-
inga og lækna um svartadauða
Dýrafræðingarnir Arni Friðriksson og
Geir Gígja nefna báðir svartadauða á nafn
í ríflega hálfrar aldar gömlum umfjöllun-
um sínum um flær á Islandi. Báðir und-
irstrika þeir mikilvægi rotta og rottuflóa í
smitdreifingu. Arni Friðriksson getur sér-
staklega um þátt mannaflóarinnar í smit-
dreifmgu pestarbakteríunnar á milli
manna (mynd 2). Geir Gígja tekur sér-
staklega fram að pestin sé í rauninni nag-
dýrasjúkdómur sem nreðal annars sé al-
gengur í rottum.
Islensku læknarnir Sigurjón Jónsson og
Jón Steffensen hafa einnig ritað um pestina
á 15. öld og í þessu riti fjallar íslenskur
smitsjúkdómafræðingur um svartadauða á
Islandi frá sjónarhóli faraldsfræðinnar.
Siguijón Jónsson útilokar ekki að bæði
kýlapest og lungnapest hafi gengið á
landinu og bendir á að rottur og mýs séu
skæðustu smitberar pestarinnar án þess þó
að skýra það nánar.
Jón Steffensen ritar ítarlega um pestina
og fer meðal annars ofan í saumana á
helstu smitleiðum hennar.Veltir hann því
vandlega fyrir sér hvort hér hafi bæði
gengið kýlapest og lungnapest en kemst
að þeirri niðurstöðu að hér gæti ekki
hafa gengið kýlapest. Byggir hann skoðun
sína á ákveðnum dýrafræðilegum og líf-
fræðilegum forsendunr sem því miður
standast ekki allar þegar betur er að gáð.
Því gat niðurstaða vangaveltna Jóns hæg-
lega verið röng. Forsendurnar, sem urðu
til þess að Jón útilokaði að hér gæti hafa
gengið kýlapest, voru eftirfarandi. At-
Mynd 2. Helstu smitleiöir og sjúkdómsmyndir pestarinnar.
„Pestarbakterían getur
fjölgað sér í fjölmörgum
öðrum spendýrategundum
en rottum og fjöldi annarra
flóategunda en nag-
dýraflær geta verið smit-
ferjur, meðal annars
mannaflóin."
76 SAGNIR