Sagnir - 01.06.1997, Side 80

Sagnir - 01.06.1997, Side 80
pest, hvort hér varð einnig vart við kýla- pest og í framhaldi af því hvaða flær, eða jafnvel mannalýs, gátu hugsanlega gegnt hér hlutverki sem smitferjur. Þótt smit í menn hafi erlendis oft borist úr svartrott- um eða með suðrænu rottuflónni X. cheopis og þessar tegundir hafi óumdeilan- lega verið mikilvirkar smitferjur pestar- innar víða um lönd, virðist sem sagnfræð- ingar hafi sumir hverjir einblínt urn of á þátt þessara tegunda í smitdreifmgu. Eins og þegar hefur verið nefnt er vel þekkt að fjölmargar aðrar tegundir spendýra og flóa geta gegnt sama hlutverki að hinum áðurnefndu fjarstöddum. Því er það áleit- in spurning hvort aðstæður voru með þeim hætti á íslandi á 15. öld að kýlapest hafði möguleika á því að þróast í landinu. Voru hér nauðsynlegar smitferjur til stað- ar (flær eða einhver önnur skordýr, mýs, rottur eða einhver önnur spendýr) sem gátu fóstrað bakteríuna tímabundið og við einhverjar aðstæður komið af stað kýlapest sem síðan gat þróast yfir í lungnapestarfaraldur? Skoðum það nánar. Villt spendýr sem varðveita pestarsmit í náttúrunni Sýnt hefur verið frarn á að meira en 200 spendýrategundir geta hýst pestarbakterí- una um lengri eða skemmri tima. Þessar tegundir eru oftast raunveruleg uppspretta faraldra í mönnum þótt smitið hafi oft í millitíðinni magnast upp í einhverjum öðrum tegundum sem lifa í nábýli við manninn, oft í svart- eða brúnrottum. Meðal þessara 200 tegunda eru ýmsar framandi nagdýrategundir sem tilheyra ættkvíslunum Mus, Arctomys, Allactaga, Microtus, Dipodipus, Tatera, Destnodillus, Geosciurus, Mastomys, Rhabdomys, Marmota, Citellus, Sciurus, Gcrbillus, Suucus, Baudicota, Arvicanthis, Meriones, Rhombomys, Spermophilus, Cynomys, Etutamias, Neotoma, Cavia, Microcavia, Graomys, Galca og Lagostomus. Einnig eru smitberar í þessum hópi sem tilheyra öðrum ættbálk- um eins og héradýrum (Lagomorpha) og rándýrum (Carnivora) (meðal annars hundar og kettir). Klaufdýr (Artiodactyla) eins og katneldýr geta einnig verið snrit- berar. Mikill fjöldi spendýra (og fjöl- margar skordýrategundir) geta sem sagt tekið þátt í að halda lífinu í pestarsýklin- um og oftast gerist þetta Qarri mannabú- stöðum. Þess má geta að á þeim svæðum Bandaríkja Norður-Ameríku þar sem pestin er landlæg (1. mynd) berst bakterí- an til dæmis af og til í ketti úr villtum nagdýrum sem kettirnir hafa klófest og Brúnrotta (Rattus norvegicus). étið. Eftirtektarvert er að pestin í köttun- um getur bæði þróast sem kýlapest eða lungnapest. Hvaða nagdýr gátu mögulega geymt og viðhaldið pest- arsmiti á Islandi? Vitað er um fjórar tegundir nagdýra sem hafa lifað um lengri eða skemmri tínra á íslandi. í þessum kafla verður skoðað hvað þekkt er um landnámssögu þeirra. Almennt er talið að hagamús (Apodem- us sylvaticus) og húsamús (Mus musculus) hafi borist til íslands strax á landnámsöld. í Biskupasögum er getið um svo mikinn músagang í Viðey og í húsi nokkru á Hólum í Hjaltadal að vandræði hlutust af. Viðeyingar leituðu aðstoðar Þorláks bisk- ups helga (1122-1193) til að útrýma músunum og á Hólum var leitað til Jóns biskups Ögmundssonar (1052-1121). Stökktu báðir vígðu vatni á þá staði sem mýsnar áttu ekki að vera á. Fyrir leikmenn eru húsamýs og haga- mýs áþekk dýr.Tegundaákvörðun er því erfið þótt lífshættirnir séu um margt ólíkir. Þótt líklegt sé að báð- ar þessar músateg- undir hafi þegar verið landlægar á Islandi á 15. öld er samt hugs- anlegt að heimildir um mýs eigi einungis við um aðra tegund- ina. Þar sem auðvelt er að greina tegundirnar í sundur, finni menn af þeim heilleg höfuðbein eða tennur, ættu rannsóknir á músaleifum í uppgröftum fyrir 1400 að geta skorið úr um það hvort einungis önnur eða báðar tegundirnar voru hér landlægar við upp- haf svartadauða. í framhaldi af þessum hugleiðingum vaknar næst sú spurning hvort húsamýs og/eða hagamýs á Íslandi gátu verið smitferjur svartadauðans á 15. öld og þar með hugsanlega gegnt sam- bærilegu hlutverki og rottur eru taldar hafa gegnt í pestarsögu Evrópubúa. Hvað húsamús áhrærir er svarið ljóst því að húsamýs sýkjast auðveldlega af pest. Aft- ur á móti hefur höfundur ekki rekist á heimildir sem tilgreina að pestarsýkillinn fjölgi sér í hagamúsum. Slíkt er þó líklegt þar sem ýmsar náskyldar tegundir eru vel þekktar smitferjur og veikin hrjáir teg- undir sem tilheyra flestum ættkvíslum 24 nagdýranna. Og vel getur verið að ein- hvers staðar hafi verið gerðar á því til- raunir hvort hagamýs geti hýst pestarsýkil- inn því að höfundur hefur ekki haft að- stöðu til að kanna nerna lítið brot afþeim fjölmörgu heimildum sem fýrir liggja um mögulegar smitferjur pestarinnar. Brúnrotta (Rattus norvegicus) er ekki tal- in hafa borist til landsins fyrr en um miðja 18. öld en þá var hún að nema land víða um heim. Hefur hún verið hér land- læg síðan. Svartrotta (Rattus rattus) var aft- ur á móti ekki staðfest á Islandi fyrr en árið 1919. Samt má telja líklegt að stöku dýr hafi borist hingað með vörum í gegnurn aldirnar þótt svo að engar heim- ildir bendi til þess að hún hafi nokkru sinni verið hér landlæg, nema ef undan eru skilin tvö timabil á þessari öld. Annars vegar í lok fyrri heimsstyrjaldarinnar og fyrstu árin þar á eftir, hins vegar rétt fýrir ntiðbik aldarinnar, upp úr seinni heims- styrjöldinni. Einnig má geta þess að svartrotta náði að fjölga sér timabundið í Vestmannaeyjabæ á árunum 1994 og 1995 en var fljótlega útrýmt. Af líffræði- legum ástæðum hefur svartrotta alla tíð átt erfitt uppdráttar hér á landi.Veðurfar og bág fæðuskilyrði hafa kornið í veg fyrir að hún hafi getað þrifist til lang- frama annars staðar en þar sem hún fékk að vera óáreitt í nánu sambýli við manninn en til hans sækir hún yfirleitt alla fæðu sína.25 Höfundi eru engar heimildir kunnar sem staðfesta tilvist rotta á Islandi fýrr en árið 1746. Eftir það eru fjölmargar heim- ildir tiltækar urn rottur hér á landi, vænt- 26 anlega fyrst og fremst brúnrottu. Telja „Af líffræðilegum ástæðum hefur svartrotta alla tíð átt erfitt uppdráttar hér á landi. Veðurfar og bág fæðuskilyrði hafa komið í veg fyrir að hún hafi getað þrifist til langframa ..." 78 SAGNIR
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.