Sagnir - 01.06.1997, Page 80

pest, hvort hér varð einnig vart við kýla-
pest og í framhaldi af því hvaða flær, eða
jafnvel mannalýs, gátu hugsanlega gegnt
hér hlutverki sem smitferjur. Þótt smit í
menn hafi erlendis oft borist úr svartrott-
um eða með suðrænu rottuflónni X.
cheopis og þessar tegundir hafi óumdeilan-
lega verið mikilvirkar smitferjur pestar-
innar víða um lönd, virðist sem sagnfræð-
ingar hafi sumir hverjir einblínt urn of á
þátt þessara tegunda í smitdreifmgu. Eins
og þegar hefur verið nefnt er vel þekkt að
fjölmargar aðrar tegundir spendýra og
flóa geta gegnt sama hlutverki að hinum
áðurnefndu fjarstöddum. Því er það áleit-
in spurning hvort aðstæður voru með
þeim hætti á íslandi á 15. öld að kýlapest
hafði möguleika á því að þróast í landinu.
Voru hér nauðsynlegar smitferjur til stað-
ar (flær eða einhver önnur skordýr, mýs,
rottur eða einhver önnur spendýr) sem
gátu fóstrað bakteríuna tímabundið og
við einhverjar aðstæður komið af stað
kýlapest sem síðan gat þróast yfir í
lungnapestarfaraldur? Skoðum það nánar.
Villt spendýr sem varðveita
pestarsmit í náttúrunni
Sýnt hefur verið frarn á að meira en 200
spendýrategundir geta hýst pestarbakterí-
una um lengri eða skemmri tima. Þessar
tegundir eru oftast raunveruleg uppspretta
faraldra í mönnum þótt smitið hafi oft í
millitíðinni magnast upp í einhverjum
öðrum tegundum sem lifa í nábýli við
manninn, oft í svart- eða brúnrottum.
Meðal þessara 200 tegunda eru ýmsar
framandi nagdýrategundir sem tilheyra
ættkvíslunum Mus, Arctomys, Allactaga,
Microtus, Dipodipus, Tatera, Destnodillus,
Geosciurus, Mastomys, Rhabdomys, Marmota,
Citellus, Sciurus, Gcrbillus, Suucus, Baudicota,
Arvicanthis, Meriones, Rhombomys,
Spermophilus, Cynomys, Etutamias,
Neotoma, Cavia, Microcavia, Graomys, Galca
og Lagostomus. Einnig eru smitberar í
þessum hópi sem tilheyra öðrum ættbálk-
um eins og héradýrum (Lagomorpha) og
rándýrum (Carnivora) (meðal annars
hundar og kettir). Klaufdýr (Artiodactyla)
eins og katneldýr geta einnig verið snrit-
berar. Mikill fjöldi spendýra (og fjöl-
margar skordýrategundir) geta sem sagt
tekið þátt í að halda lífinu í pestarsýklin-
um og oftast gerist þetta Qarri mannabú-
stöðum. Þess má geta að á þeim svæðum
Bandaríkja Norður-Ameríku þar sem
pestin er landlæg (1. mynd) berst bakterí-
an til dæmis af og til í ketti úr villtum
nagdýrum sem kettirnir hafa klófest og
Brúnrotta (Rattus norvegicus).
étið. Eftirtektarvert er að pestin í köttun-
um getur bæði þróast sem kýlapest eða
lungnapest.
Hvaða nagdýr gátu mögulega
geymt og viðhaldið pest-
arsmiti á Islandi?
Vitað er um fjórar tegundir nagdýra sem
hafa lifað um lengri eða skemmri tínra á
íslandi. í þessum kafla verður skoðað
hvað þekkt er um landnámssögu þeirra.
Almennt er talið að hagamús (Apodem-
us sylvaticus) og húsamús (Mus musculus)
hafi borist til íslands strax á landnámsöld.
í Biskupasögum er getið um svo mikinn
músagang í Viðey og í húsi nokkru á
Hólum í Hjaltadal að vandræði hlutust af.
Viðeyingar leituðu aðstoðar Þorláks bisk-
ups helga (1122-1193) til að útrýma
músunum og á Hólum var leitað til Jóns
biskups Ögmundssonar (1052-1121).
Stökktu báðir vígðu vatni á þá staði sem
mýsnar áttu ekki að vera á.
Fyrir leikmenn eru húsamýs og haga-
mýs áþekk dýr.Tegundaákvörðun er því
erfið þótt lífshættirnir
séu um margt ólíkir.
Þótt líklegt sé að báð-
ar þessar músateg-
undir hafi þegar verið
landlægar á Islandi á
15. öld er samt hugs-
anlegt að heimildir
um mýs eigi einungis
við um aðra tegund-
ina. Þar sem auðvelt
er að greina tegundirnar í sundur, finni
menn af þeim heilleg höfuðbein eða
tennur, ættu rannsóknir á músaleifum í
uppgröftum fyrir 1400 að geta skorið úr
um það hvort einungis önnur eða báðar
tegundirnar voru hér landlægar við upp-
haf svartadauða. í framhaldi af þessum
hugleiðingum vaknar næst sú spurning
hvort húsamýs og/eða hagamýs á Íslandi
gátu verið smitferjur svartadauðans á 15.
öld og þar með hugsanlega gegnt sam-
bærilegu hlutverki og rottur eru taldar
hafa gegnt í pestarsögu Evrópubúa. Hvað
húsamús áhrærir er svarið ljóst því að
húsamýs sýkjast auðveldlega af pest. Aft-
ur á móti hefur höfundur ekki rekist á
heimildir sem tilgreina að pestarsýkillinn
fjölgi sér í hagamúsum. Slíkt er þó líklegt
þar sem ýmsar náskyldar tegundir eru vel
þekktar smitferjur og veikin hrjáir teg-
undir sem tilheyra flestum ættkvíslum
24
nagdýranna. Og vel getur verið að ein-
hvers staðar hafi verið gerðar á því til-
raunir hvort hagamýs geti hýst pestarsýkil-
inn því að höfundur hefur ekki haft að-
stöðu til að kanna nerna lítið brot afþeim
fjölmörgu heimildum sem fýrir liggja um
mögulegar smitferjur pestarinnar.
Brúnrotta (Rattus norvegicus) er ekki tal-
in hafa borist til landsins fyrr en um
miðja 18. öld en þá var hún að nema land
víða um heim. Hefur hún verið hér land-
læg síðan. Svartrotta (Rattus rattus) var aft-
ur á móti ekki staðfest á Islandi fyrr en
árið 1919. Samt má telja líklegt að stöku
dýr hafi borist hingað með vörum í
gegnurn aldirnar þótt svo að engar heim-
ildir bendi til þess að hún hafi nokkru
sinni verið hér landlæg, nema ef undan
eru skilin tvö timabil á þessari öld. Annars
vegar í lok fyrri heimsstyrjaldarinnar og
fyrstu árin þar á eftir, hins vegar rétt fýrir
ntiðbik aldarinnar, upp úr seinni heims-
styrjöldinni. Einnig má geta þess að
svartrotta náði að fjölga sér timabundið í
Vestmannaeyjabæ á árunum 1994 og
1995 en var fljótlega útrýmt. Af líffræði-
legum ástæðum hefur svartrotta alla tíð
átt erfitt uppdráttar hér á landi.Veðurfar
og bág fæðuskilyrði
hafa kornið í veg
fyrir að hún hafi
getað þrifist til lang-
frama annars staðar
en þar sem hún fékk
að vera óáreitt í
nánu sambýli við
manninn en til hans
sækir hún yfirleitt
alla fæðu sína.25
Höfundi eru engar heimildir kunnar
sem staðfesta tilvist rotta á Islandi fýrr en
árið 1746. Eftir það eru fjölmargar heim-
ildir tiltækar urn rottur hér á landi, vænt-
26
anlega fyrst og fremst brúnrottu. Telja
„Af líffræðilegum ástæðum
hefur svartrotta alla tíð átt
erfitt uppdráttar hér á
landi. Veðurfar og bág
fæðuskilyrði hafa komið í
veg fyrir að hún hafi getað
þrifist til langframa ..."
78 SAGNIR