Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 81

má líklegt að annála- og sagnaritarar
hefðu getið um svartrottur á Islandi fyrr á
öldum, hafi þær á annað borð verið hér
landlægar fyrir miðja 18. öld. Svartrottur
fjölga sér hratt sé ekkert að gert og valda
mönnum það þungum búsifjum að ætla
mætti að slíkt hefði talist til tíðinda. Jafn-
franit skal á það bent að höfundi er ekki
kunnugt unt að bein svartrotta hafi
nokkru sinni fundist meðal þeirra beina
sem þegar hafa verið greind til tegundar
ur öskuhaugum sem urðu til hér á landi
fyrir ntiðja 18. öld. Hefðu svartrottur ver-
ið hér algengar mætti búast við að finna
þar mikið af beinum. Þar hefðu rotturnar
lifað og drepist og þangað hefði þeim
iðulega verið fleygt hefðu þær á annað
borð verið veiddar af landsmönnum.
Svarið við spurningunni, sem birtist í
fyrirsögn þessa kafla, er þvi í stuttu máli eft-
irfarandi: Hafi húsamýs verið á Islandi á 15.
öld gátu þær auðveldlega verið smitferjur
pestarbakteríunnar. Líklegt er að sama gildi
um hagamýs, hafi þær verið hér landlægar
eins og almennt er talið. Utilokað er að
brúnrotta hafi gegnt hlutverki sem smitfeija
pestarinnar á 15. öld þar sem hún kom hér
ekki fyrr en mörgum öldum síðar. Og eng-
ar heimildir eru til um að svartrotta hafi
verið hér landlæg á 15. öld. Hugmyndir
um að hún hafi getað haldið uppi kýlapest-
arsmiti á Islandi eru því afar ósennilegar og
byggðar á hreinum getgátum. Ekki er þó
þar nteð sagt að stöku svartrottur hafi ekki
getað slæðst til landsins í gegnum aldirnar
eftir að þær urðu algengar í viðskiptahöfn-
um Islendinga í Evrópu en hverfandi líkur
eru á því að þær hafi nokkru sinni náð að
ntynda hér stöðugan stofn.
Lítum næst á flærnar, óskyld dýr sent
einnig eru vel þekktar smitferjur pestar-
bakteríunnar.
Almennt um flær
Flær eru blóðsjúgandi skordýr og lifa sem
fullorðnar allar sem sníkjudýr á fuglunt
eða spendýrum. Nokkuð er misjafnt
hvort flóategundir eru bundnar við einn
hýsil eða hvort þær geta lifað á mörgum
tegundum hýsla. Flær geta lifað býsna
lengi. Mannafló getur til dæmis lifað án
þess að fá blóð í 125 daga en hún lifir í
513 daga fai hún næringu.
bekktar eru um 2300 tegundir flóa.
Tæplega helmingur tegundanna heldur til
a spendýrum en afgangurinn sníkir á
fuglum. Þótt ríflega 200 spendýraflær hafi
verið bendlaðar við pestarsmitun eru
þessar tegundir engu að síður mjög mis-
oflugir smitfdreifarar.
Hættulegustu smitdreifarar pestarinnar
eru flær sem hafa stíflast af bakteríum.'
Þegar fló sýgur blóð mengað pestarsýkl-
urn berst bakterían sem leið liggur með
blóðinu niður vélinda og niður í fram-
hluta magans (proventriculum). Þar getur
hún fjölgað sér í sumum flóartegundum.
Stundum fjölgar hún sér svo ört að melt-
ingarvegurinn stíflast. Stíflaðar, síhungrað-
ar flær verða ofvirkar. Þær leita i örvænt-
ingu blóðheitra dýra (og manna) sem þær
smita þegar þær freista þess að ná úr þeim
blóði. Blóðið kemst þó ekki lengra en
niður í vélinda eða fremsta hluta magans.
Þar mengast það af pestarbakteríum og
flæðir til baka út um sogranann sem
einnig mengast af pestarbakteríum.
Mikið getur líka verið af pestar-
bakteríum í saur hálfstíflaðra flóa
eða flóa sem ekki hafa algjörlega
teppst. Sé slíkum saur nuddað í sár
á hörundi, eða berist hann yfir á
slímhimnur í öndunarvegi, getur
einstaklingurinn smitast (2. mynd).
Misjafnt er hversu lengi pest-
arsmitaðar flær geta lifað. Fer það
meðal annars eftir því hvort þær
eru algjörlega stíflaðar eða hvort
einhver næringarupptaka á sér
stað. Stífluð fló drepst oft eftir
2-10 daga en aðrar flær geta borið
smitið vikum og mánuðum saman
áður en þær drepast. Eins og áður
hefur verið nefnt geta pestarsmit-
aðar flær einar og óstuddar orsakað
kýlapestarfaraldur alllöngu eftir að
lungnapestarfaraldur hefur gengið
um garð. Líkur á smitun yfir í menn
aukast þó verulega ef bakterían er líka til
staðar í nagdýrum sem mikið er á af flóm.
Um 60 tegundir flóa hafa fundist á
húsamúsum, svartrottu og brúnrottu. Að
minnsta kosti átta þeirra eru þekktar sem
smitferjur pestarinnar. Næst liggur beint
við að skoða hvaða flær, einkum þó spen-
dýraflær, lifa á Islandi.
íslenska flóafánan í dag
Athuganir á heimildum um flær á Islandi
og rannsóknir á flóm sem hafa á liðnum
áratugum borist að Tilraunastöð Háskóla
Islands í meinafræði að Keldum leiddu í
ljós að alls eru þekktar 10 flóartegundir
hér á landi, fimm tegundir fuglaflóa og
fimm spendýraflær.
Ahugavert er að skoða spendýraflærnar
nánar. Ein tegundin, kattaflóin Cten-
ocephalides felis, hefur til þessa einungis
fundist á dýrurn sem nýlega hafa verið
flutt til landsins erlendis frá. Engar
heimildir hafa fundist um að katta- eða
hundaflær (C. canis) hafi nokkru sinni
verið hér landlægar og raunar er talið að
tegundirnar geti ekki þrifist hér þótt svo
að ástæða þess sé óþekkt. Minkaflóin
(Monopsyllus sciurörum) er hér nýr land-
nerni og einungis bundin við minkabú
eftir því sem best er vitað. Þá eru ótaldar
þrjár tegundir spendýraflóa sem Qallað
verður um í næsta kafla. Um er að ræða
mannaflóna og nagdýraflærnar N. fasciatus
og C. a. agyrtes. Sú spurning er áleitin
hvort þessar tegundir lifðu hér á miðöld-
um og hvort sýnt hafi verið fram á að þær
geti gegnt hlutverki sem smitferjur
pestarbakteríunnar.
Um mannaflóna á íslandi að
fornu og nýju
Litlar heimildir eru tiltækar hér á landi um
mannaflóna. Geir Gígja telur einsýnt að
mannafló hafi verið hér landlæg um alda
raðir í ölluni byggðum landsins og hafi ver-
ið til mikils nreins. Oeding greinir frá því
að orðið fló komi fyrir í Flateyjarbók frá
því um 1380 og telur sennilegt að hún hafi
alla tíð verið hér mjög algeng á mönnum
rétt eins og í Noregi.35 Nicolai Mohr nefn-
ir mannaflóna í upptalningu sinni á íslensk-
um skordýrum í riti sínu um náttúrusögu
landsins og víða er minnst á hana í heimild-
36
um allt fram á þessa öld. Henriksen nefnir
sérstaklega að ntannafló hafi fundist á brún-
rottu í Haukalandi við Reykjavík og að
báðar nagdýraflærnar sem áður hafa verið
nefndar hafi einnig fundist á þessari rottu.
Nú munu allmargir áratugir liðnir síðan
mannaflónni var útrýmt á Islandi.
Ymsar heimildir greina frá þætti manna-
Mannafló (Pnlcx irritani).
SAGNIR 79