Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 81

Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 81
má líklegt að annála- og sagnaritarar hefðu getið um svartrottur á Islandi fyrr á öldum, hafi þær á annað borð verið hér landlægar fyrir miðja 18. öld. Svartrottur fjölga sér hratt sé ekkert að gert og valda mönnum það þungum búsifjum að ætla mætti að slíkt hefði talist til tíðinda. Jafn- franit skal á það bent að höfundi er ekki kunnugt unt að bein svartrotta hafi nokkru sinni fundist meðal þeirra beina sem þegar hafa verið greind til tegundar ur öskuhaugum sem urðu til hér á landi fyrir ntiðja 18. öld. Hefðu svartrottur ver- ið hér algengar mætti búast við að finna þar mikið af beinum. Þar hefðu rotturnar lifað og drepist og þangað hefði þeim iðulega verið fleygt hefðu þær á annað borð verið veiddar af landsmönnum. Svarið við spurningunni, sem birtist í fyrirsögn þessa kafla, er þvi í stuttu máli eft- irfarandi: Hafi húsamýs verið á Islandi á 15. öld gátu þær auðveldlega verið smitferjur pestarbakteríunnar. Líklegt er að sama gildi um hagamýs, hafi þær verið hér landlægar eins og almennt er talið. Utilokað er að brúnrotta hafi gegnt hlutverki sem smitfeija pestarinnar á 15. öld þar sem hún kom hér ekki fyrr en mörgum öldum síðar. Og eng- ar heimildir eru til um að svartrotta hafi verið hér landlæg á 15. öld. Hugmyndir um að hún hafi getað haldið uppi kýlapest- arsmiti á Islandi eru því afar ósennilegar og byggðar á hreinum getgátum. Ekki er þó þar nteð sagt að stöku svartrottur hafi ekki getað slæðst til landsins í gegnum aldirnar eftir að þær urðu algengar í viðskiptahöfn- um Islendinga í Evrópu en hverfandi líkur eru á því að þær hafi nokkru sinni náð að ntynda hér stöðugan stofn. Lítum næst á flærnar, óskyld dýr sent einnig eru vel þekktar smitferjur pestar- bakteríunnar. Almennt um flær Flær eru blóðsjúgandi skordýr og lifa sem fullorðnar allar sem sníkjudýr á fuglunt eða spendýrum. Nokkuð er misjafnt hvort flóategundir eru bundnar við einn hýsil eða hvort þær geta lifað á mörgum tegundum hýsla. Flær geta lifað býsna lengi. Mannafló getur til dæmis lifað án þess að fá blóð í 125 daga en hún lifir í 513 daga fai hún næringu. bekktar eru um 2300 tegundir flóa. Tæplega helmingur tegundanna heldur til a spendýrum en afgangurinn sníkir á fuglum. Þótt ríflega 200 spendýraflær hafi verið bendlaðar við pestarsmitun eru þessar tegundir engu að síður mjög mis- oflugir smitfdreifarar. Hættulegustu smitdreifarar pestarinnar eru flær sem hafa stíflast af bakteríum.' Þegar fló sýgur blóð mengað pestarsýkl- urn berst bakterían sem leið liggur með blóðinu niður vélinda og niður í fram- hluta magans (proventriculum). Þar getur hún fjölgað sér í sumum flóartegundum. Stundum fjölgar hún sér svo ört að melt- ingarvegurinn stíflast. Stíflaðar, síhungrað- ar flær verða ofvirkar. Þær leita i örvænt- ingu blóðheitra dýra (og manna) sem þær smita þegar þær freista þess að ná úr þeim blóði. Blóðið kemst þó ekki lengra en niður í vélinda eða fremsta hluta magans. Þar mengast það af pestarbakteríum og flæðir til baka út um sogranann sem einnig mengast af pestarbakteríum. Mikið getur líka verið af pestar- bakteríum í saur hálfstíflaðra flóa eða flóa sem ekki hafa algjörlega teppst. Sé slíkum saur nuddað í sár á hörundi, eða berist hann yfir á slímhimnur í öndunarvegi, getur einstaklingurinn smitast (2. mynd). Misjafnt er hversu lengi pest- arsmitaðar flær geta lifað. Fer það meðal annars eftir því hvort þær eru algjörlega stíflaðar eða hvort einhver næringarupptaka á sér stað. Stífluð fló drepst oft eftir 2-10 daga en aðrar flær geta borið smitið vikum og mánuðum saman áður en þær drepast. Eins og áður hefur verið nefnt geta pestarsmit- aðar flær einar og óstuddar orsakað kýlapestarfaraldur alllöngu eftir að lungnapestarfaraldur hefur gengið um garð. Líkur á smitun yfir í menn aukast þó verulega ef bakterían er líka til staðar í nagdýrum sem mikið er á af flóm. Um 60 tegundir flóa hafa fundist á húsamúsum, svartrottu og brúnrottu. Að minnsta kosti átta þeirra eru þekktar sem smitferjur pestarinnar. Næst liggur beint við að skoða hvaða flær, einkum þó spen- dýraflær, lifa á Islandi. íslenska flóafánan í dag Athuganir á heimildum um flær á Islandi og rannsóknir á flóm sem hafa á liðnum áratugum borist að Tilraunastöð Háskóla Islands í meinafræði að Keldum leiddu í ljós að alls eru þekktar 10 flóartegundir hér á landi, fimm tegundir fuglaflóa og fimm spendýraflær. Ahugavert er að skoða spendýraflærnar nánar. Ein tegundin, kattaflóin Cten- ocephalides felis, hefur til þessa einungis fundist á dýrurn sem nýlega hafa verið flutt til landsins erlendis frá. Engar heimildir hafa fundist um að katta- eða hundaflær (C. canis) hafi nokkru sinni verið hér landlægar og raunar er talið að tegundirnar geti ekki þrifist hér þótt svo að ástæða þess sé óþekkt. Minkaflóin (Monopsyllus sciurörum) er hér nýr land- nerni og einungis bundin við minkabú eftir því sem best er vitað. Þá eru ótaldar þrjár tegundir spendýraflóa sem Qallað verður um í næsta kafla. Um er að ræða mannaflóna og nagdýraflærnar N. fasciatus og C. a. agyrtes. Sú spurning er áleitin hvort þessar tegundir lifðu hér á miðöld- um og hvort sýnt hafi verið fram á að þær geti gegnt hlutverki sem smitferjur pestarbakteríunnar. Um mannaflóna á íslandi að fornu og nýju Litlar heimildir eru tiltækar hér á landi um mannaflóna. Geir Gígja telur einsýnt að mannafló hafi verið hér landlæg um alda raðir í ölluni byggðum landsins og hafi ver- ið til mikils nreins. Oeding greinir frá því að orðið fló komi fyrir í Flateyjarbók frá því um 1380 og telur sennilegt að hún hafi alla tíð verið hér mjög algeng á mönnum rétt eins og í Noregi.35 Nicolai Mohr nefn- ir mannaflóna í upptalningu sinni á íslensk- um skordýrum í riti sínu um náttúrusögu landsins og víða er minnst á hana í heimild- 36 um allt fram á þessa öld. Henriksen nefnir sérstaklega að ntannafló hafi fundist á brún- rottu í Haukalandi við Reykjavík og að báðar nagdýraflærnar sem áður hafa verið nefndar hafi einnig fundist á þessari rottu. Nú munu allmargir áratugir liðnir síðan mannaflónni var útrýmt á Islandi. Ymsar heimildir greina frá þætti manna- Mannafló (Pnlcx irritani). SAGNIR 79
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64
Qupperneq 65
Qupperneq 66
Qupperneq 67
Qupperneq 68
Qupperneq 69
Qupperneq 70
Qupperneq 71
Qupperneq 72
Qupperneq 73
Qupperneq 74
Qupperneq 75
Qupperneq 76
Qupperneq 77
Qupperneq 78
Qupperneq 79
Qupperneq 80
Qupperneq 81
Qupperneq 82
Qupperneq 83
Qupperneq 84
Qupperneq 85
Qupperneq 86
Qupperneq 87
Qupperneq 88
Qupperneq 89
Qupperneq 90
Qupperneq 91
Qupperneq 92
Qupperneq 93
Qupperneq 94
Qupperneq 95
Qupperneq 96
Qupperneq 97
Qupperneq 98
Qupperneq 99
Qupperneq 100
Qupperneq 101
Qupperneq 102
Qupperneq 103
Qupperneq 104
Qupperneq 105
Qupperneq 106
Qupperneq 107
Qupperneq 108
Qupperneq 109
Qupperneq 110
Qupperneq 111
Qupperneq 112
Qupperneq 113
Qupperneq 114
Qupperneq 115
Qupperneq 116
Qupperneq 117
Qupperneq 118
Qupperneq 119
Qupperneq 120
Qupperneq 121
Qupperneq 122
Qupperneq 123
Qupperneq 124
Qupperneq 125
Qupperneq 126
Qupperneq 127
Qupperneq 128
Qupperneq 129
Qupperneq 130
Qupperneq 131
Qupperneq 132

x

Sagnir

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.