Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 86

Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 86
SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495 kirtla geti smitað menn með úðasmiti og einnig biti eða klóri. Flær kasta upp sýklakekkjum þegar þær reyna að nærast á blóði. Sýklarnir berast með sogæðunr að svæðisbundnum eitlum, §ölga sér þar og valda bólgu eða kýli. Flestir ef ekki allir sem sýkjast af Yersinia pestis fá blóðsýklun (sýklar kom- ast i blóðrás) og geta þá borist til annarra líffæra, t.d. lungna og miðtaugakerfis. Það er einkennandi fyrir þessa blóðsýkl- un að óvenju mikið er af bakteríum á hverja rúmmálseiningu blóðs sem leitt getur til þess að flær sem bíta menn og jafnvel lýs geta sýkst og þannig borið smit áfrarn til annars manns. Sýklarnir í blóðinu valda losti, trufla storkuþætti og valda húðblæðingum og drepi. Líklegt er að orðtakið svartidauði sé tilkomið vegna húðblæðinga og dreps sem veldur svörtum húðlit, oft á stórunr svæðum líkamans (mynd 2). Það eru einmitt bakteríur eins og Y. pestis sem búa yfir ákveðnum eiturefnum (lipopolysacch- aride endotoxin) sem valda slíkum skemmdum á blóðrásarkerfi. Sé það rétt ályktun að svartidauði hafi einkennst af þessu ástandi rennir það frekari stoðum undir það að Y. pestis sé orsök plágufar- aldranna. Einkenni plágunnar Kýlapest (bubonic plague). Meðgöngu- tíminn er 2-7 dagar. Einkennin eru skyndilegur hiti, skjálfti, þróttleysi og höf- uðverkur. Um svipað leyti nryndast skyndilega kýli (1-10 cm í þvermál) oftast í nára eða holhönd sem er afar aumt. Getur kýlapest leitt til dauða á 2-4 dög- um en dánartíðnin er um 50%. Lungnapest (pneumonic plague). Er oft- ast fylgikvilli kýlapestar. Sýklarnir berast með blóði m.a. til lungnanna og valda þar bólgu sem leiðir til hósta, bijóstverkja og oft á tíðum blóðugs hráka. Frumlungnapest. Smitast með dropa eða úðasmiti frá sýktum sjúklingi. Með- göngutími er stuttur u.þ.b. 2—3 dagar en smittíminn varir sennilega aðeins í um sólarhring. Dánartíðnin er há, nánast 100 % í báðum formum lungnapestar- innar. Smitlikur við lungnapest eru almennt taldar litlar nema við mjög náið samneyti við hinn smitaða.Viðveru innan 2 metra frá hóstandi sjúklingi þarf til. Reynsla af lungnapest í Bandaríkjunum á þessari öld bendir ekki til þess að út- breiðsla lungnapestar geti auðveldlega átt sér stað með beinum hætti. Þó braust út lungnapest í Kína í byrjun aldarinnar sem átti rót sína að rekja til múrmeldýrs (Mannota bobak sibirica) sem sjálft smitaðist af lungnapest.Veiðimenn, sem sóttust eftir feldi þessa nagdýrs, höfðust við í neðan- jarðargöngum og þar voru aðstæður ákjósanlegar fyrir útbreiðslu lungnapest- arinnar. Járnbrautasamgöngur stuðluðu síðan að frekari útbreiðslu lungnapestar- innar til nálægra svæða. Með sóttvarnar- ráðstöfunum tókst að hefta útbreiðslu sjúkdómsins enda fjara sjálfstæðir lungna- pestarfaraldrar fljótlega út ef komið er i veg fyrir að ný pestartilfelli berist að og smitferjur á borð við flær eru ekki til staðar. Plágurnar á íslandi Enda þótt sjúkdómslýsingu á plágu sé ábótavant í íslenskum annálum eru upp- lýsingar um útbreiðslu og afleiðingar far- sóttarinnar athyglisverðar og gefa vissar farsóttafræðilegar upplýsingar. Hér er einkum stuðst við endursagnir Jóns Steffensens og Sigurjóns Jónssonar a rituðum heimildum. Ætla má að að plágan hafi borist til landsins með komu kaupskips til Hval- fjarðar síðsunrars 1402. I einni heimild er sagt að sótt mikil hafi verið á því skipi og við komu þess bar að hóp manna, vænt- anlega til að sækja varning. Kom þar upp svo mikil bráðasótt að nrenn lágu dauðir innan 3 nátta og náðu sumir ekki langt frá skipinu áður en þeir féllu fyrir sóttini. Plágan barst um land allt, fyrst unt Suður- land, konrin í Skálholt í desenrber 1402 og um svipað leyti vestur og norður í land. Virðist hún hafa herjað veturinn 1403 á Hólunr. Fór plágan unr alla fjórð- unga landsins og linnd henni unr páska 1404 eftir 19 mánuði frá konrunni til landsins. Seinni plágan gekk unr landið, að frátöldunrVestfjörðum, nreð svipuðum hætd árin 1495—1496. I Skálholti hefur nrannfallið verið nrik- ið, trúlega yfir 95% en Jón Steffensen tel- ur að þar hafi búið 100—200 manns (mynd 3). Frásagnir frá öðrum stöðum benda til að mannfallið hafi víða verið nrinna eða unr 50%. Plágan eyddi Þykkvabæ og Kirkjubæ þrisvar af mann- fólki. Af þessunr frásögnunr má draga eftirfar- andi ályktanir: 1. Plágan barst tvisvar til landsins í bæði skiptin á ákveðnum stað og tíma. Skall hún á nreð nriklu afli, stuttunr með- göngutínra og hárri dánartíðni og var því úbreiðslutala hennar há. Undir venjulegum kringunrstæðunr á slikur faraldur að líða skjótt hjá en í reynd tók það pláguna býsna langan tíma að ganga yfir eða 19 mánuði í fyrra skiptið og unr 17 nránuði í síðara skiptið. Mynd 4. Smitlíkur faraldurs og útbreiösla. Dagar Mismunandi smitlíkur við nána umgcngni (b) hafa umtalsvcrð álirif ájfjölda smitaðra á hvcijum tíma í lungnapcst. Öðrum forscndum cn smitlíkum i mynd 3 cr haldið óbrcyttum. Efsmitlíkur cru Í5% cr út- brciðslutalan (Ro) 0,19 og enginn faraldur vcrður. Efsmitlikur cru 40% drcgst faraldurinn á langinn og ef smitlíkur aukast cnn gcngurfaraldurinn hraðar yfir og sjúkdómstilfellum fjölgar hraðar. 84 SAGNIR
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64
Qupperneq 65
Qupperneq 66
Qupperneq 67
Qupperneq 68
Qupperneq 69
Qupperneq 70
Qupperneq 71
Qupperneq 72
Qupperneq 73
Qupperneq 74
Qupperneq 75
Qupperneq 76
Qupperneq 77
Qupperneq 78
Qupperneq 79
Qupperneq 80
Qupperneq 81
Qupperneq 82
Qupperneq 83
Qupperneq 84
Qupperneq 85
Qupperneq 86
Qupperneq 87
Qupperneq 88
Qupperneq 89
Qupperneq 90
Qupperneq 91
Qupperneq 92
Qupperneq 93
Qupperneq 94
Qupperneq 95
Qupperneq 96
Qupperneq 97
Qupperneq 98
Qupperneq 99
Qupperneq 100
Qupperneq 101
Qupperneq 102
Qupperneq 103
Qupperneq 104
Qupperneq 105
Qupperneq 106
Qupperneq 107
Qupperneq 108
Qupperneq 109
Qupperneq 110
Qupperneq 111
Qupperneq 112
Qupperneq 113
Qupperneq 114
Qupperneq 115
Qupperneq 116
Qupperneq 117
Qupperneq 118
Qupperneq 119
Qupperneq 120
Qupperneq 121
Qupperneq 122
Qupperneq 123
Qupperneq 124
Qupperneq 125
Qupperneq 126
Qupperneq 127
Qupperneq 128
Qupperneq 129
Qupperneq 130
Qupperneq 131
Qupperneq 132

x

Sagnir

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.