Sagnir - 01.06.1997, Page 91

Sagnir - 01.06.1997, Page 91
leg ensk bók með 338 bls. löngu safni samtímaheimilda um svartadauða í enskri þýðingu. Orðið rat hefur ekki verið tek- ið upp í hugtakaskrá hennar, hvort sem það kemur þar fyrir eða ekki. Kannski eru rottur einhvers staðar nefndar í sambandi við pestina á miðöld- um, en það á við fleiri skynlausar skepn- ur. Til dæmis skrifaði ítalska skáldið Boccacco fræga lýsingu á pestinni í Flór- ens 1348. Hann segist oftar en einu sinni hafa orðið vitni að því að skepnur hafi fallið úr pest. Einu sinni, til dæmis, var fatadruslum fátækl- ings sem hafði dáið úr pest kastað á göt- una, og tvö svín fóru að róta í þeim. Innan stundar fóru svínin að engjast eins og þau hefðu étið eitur, og rétt á eftir duttu þau niður dauð. Þessum vitnisburði hef- ur auðvitað verið hafnað, vegna þess að, eins og Ole Jorgen Benedictow segir, „pigs have been shown to be naturally immune or refractory to plague infection, like most domestic animals" og vísar svo í „Indian Plague Research Commission XXVII 1908 ,..“'3 Hér er stutt í litla hringferð í sönnun: miðaldavitnisburðum um hegðun plág- unnar er hafnað ef þeir koma ekki heim við hegðun hennar á Indlandi um alda- mótin 1900. Á hinn bóginn er allt tekið gilt sem hægt er að skýra með hegðun plágunnar þar. Til dæmis eru til afar ná- kvæmar lýsingar á pestarfaraldri í norður- þýska bænum Uelzen árið 1597, byggð með um 1500 íbúa. Þar bjuggu járnsmið- lr við austanverða Schmiede- strasse, og aðeins tveir þeirra féllu í faraldrinum. Skýring fræðimanna er sú að hávaðinn í járnsmiðunum hafi fælt rotturnar í burtu. Meðal granna þeirra sem stunduðu iðnir sem löðuðu rottur að, bakara, slátrara og vefara, var dánarhlutfallið aftur á móti um 85%.14 Þannig má safna ótæmandi magni af dásamlegum sönnunum, ef maður hef- ur nógu mikið efni og einfaldan mæli- kvarða á hvað beri að taka sem satt og marktækt og hvað ekki. Svo verða smátt og srnátt til umfangs- mikil fræði sem byrja sem tilgátur eða reiknilíkön en breytast í staðreyndir, eink- urn við það að flytjast á milli fræðigreina. I enskri yfirlitsbók um svartadauða eftir sjofróðan leikmann, lögfræðing að mennt, Philip Ziegler að nafni, má til dæmis lesa að: „One rat family to a household and three fleas to a rat seems to have been the norm ..." og er þar átt við England. Síðar hefur komið í ljós að það er ekki einu sinni sennilegt að það hafi verið neinar rottur víðs vegar um England á 14. öld. Síðustu áratugína hafa enskir fræði- menn, einkum náttúruvísindamenn, farið að efast um að svartidauði hafi getað smitast með rottuflóm, einkum af því að þeim finnst frá líf- fræðisjónarmiði óhugsandi að þar hafi verið nógu mikið af rottum til að breiða pestina út. Árið 1970 skrifaði líffræðingur, J.F.D. Shrewsbury dálítið skrýtna bók um þetta. Hann fór af stað með þá kenningu að plágan mikla hefði kannski drepið allt að þriðjung íbúa í þéttbýlasta hluta landsins, East Anglia, og í stærstu borgum. Annars staðar hefði mannfallið tæpast verið nema 5% íbú- anna, og á landsvísu áætlar hann það raunar ekki yfir 5%. Svo er eins og Shrewsbury beygi sig smám saman, með- an hann er að skrifa bókina, fýrir óhrekj- andi heimildum um miklu hærra dánar- hlutfall og grípur þá í einstökum tilvikum til annarra sjúkdóma, einkum þess sem er kallaður typhus jever á ensku en dílasótt eða útbrotataugaveiki á íslensku. Þá finnst manni að Shrewsbury hefði átt að endurskoða upphaf bókarinnar, en það lét hann ógert. Rúmum áratug síðar skrifaði dýrafræð- ingurinn Graham Twigg bók þar sem hann réðst gegn kýlapestarkenningunni, einkum vegna þess að það hafi líklega aldrei verið lífsskilyrði fyrir svörtu rottuna á Englandi, nema á hlýjustu svæðum í borgum.Twigg benti á að engin sönnun væri fýrir því að faraldurinn svartidauði hefði verið pest (sjúkdómurinn sem herjaði í Hong Kong og Bombay 1894-96 og áfram). Líklegast taldi Twigg að hann hefði verið miltis- brandur (anthrax), skæður smitsjúkdómur sem vinnur á fjölda dýrategunda og birtist meðal annars í kýlum. Lungnapestin Allan þennan tíma hefur það verið al- þekkt að sjúkdómurinn pest getur farið að ganga frá manni til manns sem lungna- sjúkdómur. Lungnapestarformið var svo vel þekkt þegar Sigurjón Jónsson gaf út „Hér er stutt í litla hring- ferð í sönnun: miðalda- vitnisburðum um hegðun plágunnar er hafnað ef þeir koma ekki heim við hegð- un hennar á Indlandi um aldamótin 1900." bók sína, Sóttarfar og sjúkdómar á íslandi 1400—1800, árið 1944, að hann hafði engar áhyggjur af því að íslendinga hefði skort rottur til að flytja sjúkdóminn um landið. Seinna, á árunum 1974—75, færði svo Jón Steffensen rök að því að íslensku plágurnar á 15. öld hefðu verið lungna- . 20 ° pestir. Annars hafa flestir fræðimenn verið ótrúlega tregir að nota lungnapest- ina í skýringum sínum á miðaldaplág- unni. Shrewsbury útilokaði hana án alls rökstuðnings og segir bara í einni máls- grein að lungnapest geti ekki haldist við ein og sér án kýlapestar.” Twigg hafnar lungnapest, að því er virðist einkum af því að hann ályktar af faraldrinum í Mansjúríu 1910-11 að hún gangi ekki nema í enn kaldara og rakara loftslagi en á Englandi. Auk þess rekur hann mannfall- ið í Mansjúríu til þess að pestin hafi borist urn stórt svæði með járnbrautum. Þó nefnir Twigg minni háttar lungna- pestarfaraldra í Afríku, þar sem tugir manna féllu úr lungnapest, en útbreiðsla farsóttanna var stöðvuð með sóttvörn- um. Hér á landi hefur Örnólfur Thorl- acius verið talsmaður þess að plágan mikla hafi tæpast getað verið pest vegna þess að hér voru engar rottur. í grein sem Hér sjást myttdir af bakteríum sem mlda miltisbmndi (efst), plágu og dílasótt. SAGNIR 89
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132

x

Sagnir

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.