Sagnir - 01.06.1997, Síða 91

leg ensk bók með 338 bls. löngu safni
samtímaheimilda um svartadauða í enskri
þýðingu. Orðið rat hefur ekki verið tek-
ið upp í hugtakaskrá hennar, hvort sem
það kemur þar fyrir eða ekki.
Kannski eru rottur einhvers staðar
nefndar í sambandi við pestina á miðöld-
um, en það á við fleiri skynlausar skepn-
ur. Til dæmis skrifaði ítalska skáldið
Boccacco fræga lýsingu á pestinni í Flór-
ens 1348. Hann segist oftar en einu sinni
hafa orðið vitni að
því að skepnur hafi
fallið úr pest. Einu
sinni, til dæmis, var
fatadruslum fátækl-
ings sem hafði dáið
úr pest kastað á göt-
una, og tvö svín fóru
að róta í þeim. Innan
stundar fóru svínin
að engjast eins og
þau hefðu étið eitur, og rétt á eftir duttu
þau niður dauð. Þessum vitnisburði hef-
ur auðvitað verið hafnað, vegna þess að,
eins og Ole Jorgen Benedictow segir,
„pigs have been shown to be naturally
immune or refractory to plague infection,
like most domestic animals" og vísar svo í
„Indian Plague Research Commission
XXVII 1908 ,..“'3
Hér er stutt í litla hringferð í sönnun:
miðaldavitnisburðum um hegðun plág-
unnar er hafnað ef þeir koma ekki heim
við hegðun hennar á Indlandi um alda-
mótin 1900. Á hinn bóginn er allt tekið
gilt sem hægt er að skýra með hegðun
plágunnar þar. Til dæmis eru til afar ná-
kvæmar lýsingar á pestarfaraldri í norður-
þýska bænum Uelzen árið 1597, byggð
með um 1500 íbúa. Þar bjuggu járnsmið-
lr við austanverða Schmiede- strasse, og
aðeins tveir þeirra féllu í faraldrinum.
Skýring fræðimanna er sú að hávaðinn í
járnsmiðunum hafi fælt rotturnar í burtu.
Meðal granna þeirra sem stunduðu iðnir
sem löðuðu rottur að, bakara, slátrara og
vefara, var dánarhlutfallið aftur á móti um
85%.14 Þannig má safna ótæmandi magni
af dásamlegum sönnunum, ef maður hef-
ur nógu mikið efni og einfaldan mæli-
kvarða á hvað beri að taka sem satt og
marktækt og hvað ekki.
Svo verða smátt og srnátt til umfangs-
mikil fræði sem byrja sem tilgátur eða
reiknilíkön en breytast í staðreyndir, eink-
urn við það að flytjast á milli fræðigreina.
I enskri yfirlitsbók um svartadauða eftir
sjofróðan leikmann, lögfræðing að
mennt, Philip Ziegler að nafni, má til
dæmis lesa að: „One rat family to a
household and three fleas to a rat seems
to have been the norm ..." og er þar átt
við England.
Síðar hefur komið í ljós að það er ekki
einu sinni sennilegt að það hafi verið
neinar rottur víðs vegar um England á 14.
öld. Síðustu áratugína hafa enskir fræði-
menn, einkum náttúruvísindamenn, farið
að efast um að svartidauði hafi getað
smitast með rottuflóm, einkum af því að
þeim finnst frá líf-
fræðisjónarmiði
óhugsandi að þar
hafi verið nógu
mikið af rottum til
að breiða pestina út.
Árið 1970 skrifaði
líffræðingur, J.F.D.
Shrewsbury dálítið
skrýtna bók um
þetta. Hann fór af
stað með þá kenningu að plágan mikla
hefði kannski drepið allt að þriðjung íbúa
í þéttbýlasta hluta landsins, East Anglia, og
í stærstu borgum. Annars staðar hefði
mannfallið tæpast verið nema 5% íbú-
anna, og á landsvísu áætlar hann það
raunar ekki yfir 5%. Svo er eins og
Shrewsbury beygi sig smám saman, með-
an hann er að skrifa bókina, fýrir óhrekj-
andi heimildum um miklu hærra dánar-
hlutfall og grípur þá í einstökum tilvikum
til annarra sjúkdóma, einkum þess sem er
kallaður typhus jever á ensku en dílasótt
eða útbrotataugaveiki á íslensku. Þá
finnst manni að Shrewsbury hefði átt að
endurskoða upphaf bókarinnar, en það lét
hann ógert.
Rúmum áratug síðar skrifaði dýrafræð-
ingurinn Graham Twigg bók þar sem hann
réðst gegn kýlapestarkenningunni, einkum
vegna þess að það hafi líklega aldrei verið
lífsskilyrði fyrir svörtu rottuna á Englandi,
nema á hlýjustu svæðum í borgum.Twigg
benti á að engin sönnun væri fýrir því að
faraldurinn svartidauði hefði verið pest
(sjúkdómurinn sem herjaði í Hong Kong
og Bombay 1894-96 og áfram). Líklegast
taldi Twigg að hann hefði verið miltis-
brandur (anthrax), skæður smitsjúkdómur
sem vinnur á fjölda dýrategunda og birtist
meðal annars í kýlum.
Lungnapestin
Allan þennan tíma hefur það verið al-
þekkt að sjúkdómurinn pest getur farið
að ganga frá manni til manns sem lungna-
sjúkdómur. Lungnapestarformið var svo
vel þekkt þegar Sigurjón Jónsson gaf út
„Hér er stutt í litla hring-
ferð í sönnun: miðalda-
vitnisburðum um hegðun
plágunnar er hafnað ef þeir
koma ekki heim við hegð-
un hennar á Indlandi um
aldamótin 1900."
bók sína, Sóttarfar og sjúkdómar á íslandi
1400—1800, árið 1944, að hann hafði
engar áhyggjur af því að íslendinga hefði
skort rottur til að flytja sjúkdóminn um
landið. Seinna, á árunum 1974—75, færði
svo Jón Steffensen rök að því að íslensku
plágurnar á 15. öld hefðu verið lungna-
. 20 °
pestir. Annars hafa flestir fræðimenn
verið ótrúlega tregir að nota lungnapest-
ina í skýringum sínum á miðaldaplág-
unni. Shrewsbury útilokaði hana án alls
rökstuðnings og segir bara í einni máls-
grein að lungnapest geti ekki haldist við
ein og sér án kýlapestar.” Twigg hafnar
lungnapest, að því er virðist einkum af
því að hann ályktar af faraldrinum í
Mansjúríu 1910-11 að hún gangi ekki
nema í enn kaldara og rakara loftslagi en á
Englandi. Auk þess rekur hann mannfall-
ið í Mansjúríu til þess að pestin hafi borist
urn stórt svæði með járnbrautum. Þó
nefnir Twigg minni háttar lungna-
pestarfaraldra í Afríku, þar sem tugir
manna féllu úr lungnapest, en útbreiðsla
farsóttanna var stöðvuð með sóttvörn-
um. Hér á landi hefur Örnólfur Thorl-
acius verið talsmaður þess að plágan
mikla hafi tæpast getað verið pest vegna
þess að hér voru engar rottur. í grein sem
Hér sjást myttdir af bakteríum sem mlda miltisbmndi
(efst), plágu og dílasótt.
SAGNIR 89