Sagnir - 01.06.1997, Side 95

Sagnir - 01.06.1997, Side 95
traustustu heimildirnar um svartadauða hér á landi. r Utbreiðsla og mannfall Plágan kom með Einari Herjólfssyni í Hvalfjörð sumarið 1402 og fór víða um land. Nýi annáll nefnir árið 1403 „mann- dauðaár hið mikla“ og 1404 „mann- dauðavetur hinn síðari" en samkvæmt fornbréfum er talað um „pláguveturinn", þ.e. 1402—1403 og „manndauðahaustið seinnara“, þ.e. haustið 1403. Ólíklegt er að plágan hafi þolað tvo vetur og senni- legast hefur hún fjarað út einhvern tím- ann um veturinn 1403-1404 og þá lík- lega frekar fýrr en síðar. Hversu marga lagði plágan að velli? Um það hafa verið skiptar skoðanir en lengi vel trúðu menn annálum sem sögðu að einungis þriðjungur hefði lifað af sótt- ina í Noregi 1349—1350 og svipað hefði gerst hérlendis. A síðari árum hafa fræði- menn áætlað mannfallið um þriðjung. Gunnar Karlsson og Helgi Skúli Kjart- ansson áætla að „yfir helmingur lands- manna (50—70%; nákvæmari tala sam- ræmist varla eðli útreikinganna)“ hafi lát- ist og bæta við að niðurstaða þeirra sé „ekki ótraustari en þær áætlanir sem fræðimenn hafa hingað til látið sér nægja. Þetta eru orð að sönnu en sanna hvorki tölur þeirra né annarra. Er yfirleitt hægt að reikna út eða áætla af einhveiju viti út frá fyrirliggjandi heimildum hve margir féllu í plágunni hér á landi í upp- hafi 15. aldar? Svarið er nei, það er ekki hægt. Mín niðurstaða er að miða við meðaltal frá Evrópu á bilinu 25—45% vegna þess að ég tel að útbreiðsla og ein- kenni sóttarinnar hafi verið sambærileg. Tölur um fjölda kennimanna og þjónustufólks sem létust eru mjög háar samkvæmt útreikn- ingum Gunnars Karlssonar og Helga Skúla Kjartanssonar eða frá 54-98%. Samkvæmt annála- greinum var talið að um 83% presta í Skálholtsbiskupsdæmi og 95% presta í Hólabiskupsdæmi hafi látist í plágunni en ems ég hef bent á eru þær gagnslaus heimild. Þess vegna hafa þeir ekki viljað uota þær til að álykta almennt um mann- fall út frá þeim. Þeir benda á að prestar seu vegna starfa sinna í meiri hættu á að smitast og dánarhlutfallið á þessum stöð- um geti þess vegna einungis verið dæmi- gert fýrir þau heimili þar sem plágan kom en einhverjar sveitir eða bæir hafi sloppið við pláguna. Þessi skýring, þótt góð sé, getur ekki orðið grundvöllur undir út- reikninga um mannfall á landinu. Rétt er að hafa í huga að víða erlendis lagði yfir- stéttin á flótta undan pestinni og einangr- aði sig og ef til vill ættu tölur um mann- fall í yfirstétt, þ.m.t. presta, að vera lægri en hjá almenningi. Hvert hefði hlutfallið þá orðið á Islandi? I Englandi eru til mjög góðar og áreiðanlegar heimildir um dauða kennimanna í einstökum biskups- dæmum en hvergi var dánarhlutfallið meira en 50% og ljóst er að ekki er hægt að alhæfa um mannfall almennt út frá þeim tölum einum. Af Nýja annál verður ekki ráðið með vissu hve margir hafa dáið af lærðum inönnum jafnvel þótt hægt væri að áætla fjölda þeirra fýrir pláguna með nokkurri vissu. Til þess eru ffásagnirnar grunsamlega staðlaðar, þar sem tölurnar þrír og sex leika aðalhlutverkin, og óljósar, t.d. varðandi Þykkvabæ árið 1403. í Nýja annál eru nafngreindir tólf einstaklingar, sjö lærðir og fimm leik- ir, sem létust, þrír 1402 og níu 1403. Staðinn í Skálholti aleyddi 1402 og 1404, raunar þrisvar það ár en ekkert slíkt gerðist 1403. Sagt er að sex bræður í Þykkvabæ og sjö systur í Kirkjubæ hafi látist auk þess sem báða staðina eyddi þrisvar árið 1403. í ann- álnum er getið dauða fjögurra veraldlegra höfðingja, auk konu eins þeirra, og ekki hefúr nokkrum manni dottið í hug að áætla mannfall út frá þeim fjölda. Athyglivert er að sökudólgurinn, Einar Heijólfsson, virðist ekki hafa látist úr sóttinni. Skálholtsbiskup kom út samsumars sóttinni og ekki sýktist hann og ekki heldurVigfús ívarsson hirð- sq'óri eða Arni Ólafsson síðar biskup.'8 Það virðist koma fram í heimildum að mannfall hafi verið meira meðal þjón- ustufólks en meðal hinna lærðu manna. Einu tölurnar sem talið er hugsanlegt að gætu átt við dauðsfoll meðal almennings eru frá Kirkjubæ samkvæmt Nýja annál en þar segir að komið hafi verið með 675 lik til greftrunar (795 lík ef gert er ráð fýrir stórum hundruðum) en þá hafi menn hætt að telja en margir hafi dáið eftir það. Þessar tölur hafa hins vegar ekk- ert með mannfall í plágunni að gera og hafa því ekkert gildi fýrir þessa útreikn- inga. I Kirkjubæ hefur sennilega verið til skrá yfir greftranir, skrá yfir látna eða ár- tíðaskrá eins og við flestar kirkjur og klaustur víða erlendis. Telja má líklegt að slíkar skrár hafi verið til hérlendis, a.m.k. á stærri stöðum. Klaustrið í Kirkjubæ var stofnað árið 1186 og þessar greftranir hafa átt sér stað einhvern tímann á þeim tíma (1186 til 1402 = 216 ár = 3,7 greftranir á ári). Annaðhvort hefur bókin verið upp- skrifuð eða hætt hefur verið að skrifa í hana, kannski vegna þess að fjöldi manns dó á stuttum tíma. Skráin eða heimild um hana hefur verið skrásetjara annálsins til- tæk á sínum tírna. Engar sambærilegar upplýsingar eru frá Skálholti, Hólum eða öðrum stöðum og annállinn segir ekkert um svartadauða í Hólabiskupsdæmi.Til dæmis greinir hann ekki frá heitgöngum, föstum og gjöfum til Guðmundarskrínis á Hólum sem Gottskálksannáll segir frá eða hinum mikla prestadauða sem fornbréfin vitna 20 um. Plágan virðist hafa gengið harðar á þéttbýlli svæðum og mannmörgum stöð- um en i dreifbýli og tölur um mannfall frá einu svæði til annars eru svo breytileg- ar að vafasamar upplýsingar um fjölda lát- „Telja má fullvíst að mann- fallið hafi ekki verið meira en 45% enda eru engin dæmi um slíkt nema þar sem algjört hrun samfélagsins fylgdi í kjölfarið. Það gerðist ekki á ís- landi en plágan olli uppstokk- un í valdakerfi og atvinnulífi." SAGNIR 93
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.